خطرات «ته‌سیگار» برای سلامت مردم به روایت پزشک هم استانی

به گزارش خلیج فارس به نقل از مهر؛ پروفسور سینا دوبرادران متولد شهر برازجان (دشتستان) در استان بوشهر، عضو هیئت‌علمی دانشگاه علوم پزشکی بوشهر بوده و در فهرست یک درصد دانشمندان برتر جهان در شاخه علوم زیست‌محیطی قرار دارد.

وی مطالعات متعددی در حوزه‌های محیط‌زیست، سلامت و پیشگیری، انرژی و بهداشت محیط انجام داده است که نتایج آن‌ها در نشریات معتبر بین‌المللی منتشر و مورد استناد قرار گرفته‌اند.

دوبرادران دوره کارشناسی را در رشته مهندسی بهداشت محیط از دانشگاه علوم پزشکی شیراز، دوره کارشناسی ارشد را در رشته مهندسی بهداشت محیط از دانشگاه علوم پزشکی اصفهان و دوره دکترای تخصصی (PhD) را در رشته مهندسی بهداشت محیط از دانشگاه علوم پزشکی تهران و دوره فلوشیپ را در دانشگاه دویسبورگ اسن کشور آلمان گذرانده‌ است.

وی در حال حاضر با مرتبه علمی استاد تمام در گروه مهندسی بهداشت محیط دانشگاه علوم پزشکی بوشهر مشغول به خدمت است و علاوه بر تدریس، مدیریت مرکز تحقیقات بهداشت محیط سیستمی و انرژی را نیز بر عهده دارد که مأموریت اصلی این مرکز، شناسایی آلاینده‌های ناشی از صنایع نفت، گاز و پتروشیمی و بررسی اثرات آن‌ها بر اکوسیستم و سلامت انسان است و به طور کلی در محور مطالعات سلامت و پیشگیری با هدف سلامت جامعه فعالیت دارد.

این مرکز با وجود عمر کمتر از ۱۰ سال، در آخرین ارزشیابی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، موفق به کسب رتبه ششم در بین تمام مراکز تحقیقاتی با سابقه مشابه در دانشگاه‌های تیپ یک، دو و سه کشور شده است که نشان از تمرکز و اثربخشی بالای فعالیت‌های آن دارد.

در گفتگویی با پروفسور سینا دوبرادران با تجربیات، دستاوردها و دغدغه‌های این دانشمند برجسته ایرانی در حوزه بهداشت محیط و تأثیر صنایع انرژی بر اکوسیستم و سلامت انسان آشنا شدیم. آنچه در ادامه می‌آید، بخش دوم این گفتگو است.

میکرو پلاستیک دقیقاً چیست و چگونه به وجود می‌آید؟

به‌طورکلی به قطعات پلاستیکی که اندازه آن‌ها کوچک‌تر از ۵ میلی‌متر باشد، میکرو پلاستیک می‌گوییم. میکروپلاستیک‌ها به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند.

یک بطری پلاستیکی یا بسته بندی های پلاستیکی رها شده در سواحل، به مرور زمان به هزاران ذره میکرو پلاستیک تبدیل می‌شود میکروپلاستیک‌های اولیه: این‌ها از همان ابتدا به اندازه کوچک تر از ۵ میلی متر تولید می‌شوند، مثل ریزدانه‌های موجود در لوازم آرایشی و بعضی از خمیردندان ها و شامپوها.

میکروپلاستیک‌های ثانویه: این‌ها قطعات بزرگتر پلاستیک هستند که در محیط رها شده و تحت تأثیر عوامل فرساینده مانند نور خورشید، باد، امواج و سایش، به تدریج خرد و به قطعات ریز و ریزتر تبدیل می‌شوند. مثلاً یک بطری پلاستیکی یا بسته بندی های پلاستیکی رها شده در سواحل، به مرور زمان به هزاران ذره میکرو پلاستیک تبدیل می‌شود.

این ذرات دقیقاً کجاها یافت می‌شوند؟ آیا واقعاً همه جا هستند؟

متأسفانه حضور آن‌ها بسیار فراگیرتر از چیزی است که فکر می‌کنیم. ما در تحقیقات خود، میکروپلاستیک‌ها را در ماتریکس‌ها و نمونه‌های بسیار متنوعی شناسایی کرده‌ایم.

محیط‌زیست: در ذرات گردوغبار، آب دریاها (مثلاً در آب توازن یا «بالاست» کشتی‌ها) و حتی در ته سیگارهای رها شده در طبیعت.

مواد غذایی: در بافت ماهی‌ها، کنسرو ماهی، در نمونه‌های شیر، دوغ و ماست.

دام‌ها: در بافت‌های مختلف گاو و گوسفند.

انسان: در نمونه‌های مدفوع انسان و حتی در نمونه‌های دندانپزشکی مانند کامپوزیت‌ها. این نشان می‌دهد که میکروپلاستیک‌ها به راحتی وارد زنجیره غذایی و بدن ما می‌شوند.

وقتی این ذرات وارد بدن ما می‌شوند، چه اتفاقی می‌افتد؟ تأثیر مستقیم آن‌ها بر سلامت چیست؟

این دقیقاً نقطه ای است که دانش بشری در مورد آن کامل نیست. ما می‌دانیم که این ذرات وارد بدن می‌شوند و این قطعاً تأثیراتی خواهد داشت، اما مکانیسم دقیق و تأثیر مستقیم و قطعی آن‌ها بر ارگان‌های مختلف بدن هنوز به‌طور کامل شناخته نشده است و در حال بررسی هستند. مشکل از تشخیص این ذرات شروع می‌شود.

برای مثال، میکروسکوپ‌های مورد استفاده نمی‌توانند ذرات کوچک‌تر از ۲۰ میکرون را به خوبی تشخیص دهند. حالا فکر کنید «نانوپلاستیک‌ها» که هزاران بار کوچک‌تر از میکروپلاستیک‌ها هستند، چه مشکلات بزرگی برای تشخیص و مطالعه ایجاد می‌کنند.

علم در حال گذار از «شمارش تعداد ذرات» به «سنجش جرم میکرو و نانوپلاستیک ها» است. با روش‌های پیشرفته‌ای مثل «پیرولیز-GC/MS» نمونه را در دمای بالا تجزیه و نوع و جرم پلیمر را در فاز گازی تشخیص می‌دهند. تا زمانی که نتوانیم این ذرات را به درستی در بدن ردیابی و اندازه‌گیری کنیم، گفتن تأثیر مستقیم سلامت دشوار است.

خصوصیات ذرات است: اندازه، شکل، نوع پلیمر و رنگ. مثلاً ما در نمونه‌های مدفوع، ذرات بی‌رنگ زیادی یافته‌ایم. این بی‌رنگ شدن نشان می‌دهد که افزودنی‌های شیمیایی همراه پلاستیک (مانند رنگ‌ها، نرم‌کننده‌ها) در بدن آزاد شده‌اند و این مواد شیمیایی می‌توانند باعث اختلال در سیستم غدد درون‌ریز و هورمون‌های بدن شوند.

با این وجود، به عنوان یک شهروند عادی برای کاهش مواجهه با میکروپلاستیک‌ها چه کار می‌توانیم بکنیم؟

کلید اصلی، پیشگیری و کاهش مواجهه است. چند راهکار ساده:

• از نگهداری طولانی‌مدت مایعات به خصوص مواد اسیدی مانند آبلیمو یا ترشی در ظروف پلاستیکی خودداری کنید، زیرا این مواد به راحتی ترکیبات پلاستیک را در خود حل می‌کنند.

• تا حد امکان از ظروف غیر پلاستیکی نظیر شیشه‌ای یا استیل استفاده کنید.

• سبک زندگی خود را بازنگری کنیم. وابستگی ما به پلاستیک، این مشکل را ایجاد کرده است.

به موضوع «ته سیگار» هم اشاره کردید. این موضوع چقدر جدی است؟

بسیار جدی است. فیلتر سیگار یکی از فراوان ترین زباله‌های جهان است. در برنامه‌های پاک‌سازی ساحل که در بندر بوشهر به منظور ارتقای فرهنگ تمیز نگه داشتن سواحل شهر انجام دادیم، در عرض یک ساعت، هزاران ته سیگار جمع‌آوری شد.

ما مطالعه‌ای انجام دادیم و مدل‌سازی کردیم که چقدر آلاینده سمی از طریق رها کردن ته‌سیگارها در سطح جهانی وارد محیط‌زیست می‌شود. اعداد به‌دست‌آمده هشداردهنده هستند:

• بیش از ۴۰۰۰ تن نیکوتین در سال.

• نزدیک به ۵۰۰ تن ترکیبات فنولی.

• حدود ۱۰۰ تن فلزات سمی مانند نیکل، مس و کادمیوم.

• بیش از ۳ تن ترکیبات پلی‌آروماتیک (هیدروکربن‌های سرطانزا).

• نزدیک به ۱.۵ تن ترکیبات BTEX (بنزن، تولوئن، اتیل‌بنزن، زایلن).

علاوه بر این، هر ته سیگار حاوی هزاران رشته میکروفایبر (نوعی میکرو پلاستیک) است. تنها راه حل واقعی، عدم رها کردن ته سیگار در محیط‌زیست و در مرحله ایده‌آل، کاهش مصرف سیگار است.

برای فرهنگ‌سازی، می‌توان از روش‌های خلاقانه استفاده کرد، مثلاً گذاشتن ظروف شیشه‌ای در مناطق پر بازدید مثل سواحل و پارک ها با عکس ورزشکاران محبوب و تشویق مردم به انداختن ته سیگار در ظرف مربوط به طرفداران آن ورزشکار.

در زمینه تحقیقات بین‌المللی و منطقه‌ای چطور؟ آیا همکاری‌هایی دارید؟

قطعاً. آلودگی، مرز نمی‌شناسد. برای حفاظت از خلیج‌فارس، باید با دانشگاه‌های کشورهای دیگر حوزه خلیج‌فارس همکاری نزدیک داشته باشیم.

اگر یک کشور سیاست‌های سختگیرانه داشته باشد و کشور همسایه نداشته باشد، آلودگی دوباره در کل حوزه پخش می‌شود. این همکاری باید هم در زمینه پژوهش‌های دانشگاهی و هم در فعالیت‌های صنعتی و نفتی صورت گیرد.

به عنوان یک محقق با سابقه، چه پیامی برای مسئولین دارید؟

به نظر من، بهترین تصمیم‌گیری‌ها زمانی صورت می‌گیرد که مدیران و سیاستمداران، از مشاوره علمی افراد متخصص بهره ببرند. لازم نیست که حتماً خودشان دانشمند باشند، اما داشتن مشاوران علمی قوی، می‌تواند مسیر توسعه را برای بخش‌های دولتی و خصوصی هموارتر و پایدارتر کند.

تحقیقات واقعی در کشور اغلب با هزینه و زحمت شخصی محققان پیش می‌رود و قدردانی از این تلاش‌ها و استفاده از خروجی آن، می‌تواند کمک بزرگی به حل مسائل کشور کند.

چه صحبتی با مسئولان و هم‌وطنان دارید؟

از مسئولان تقاضا دارم نگاه استراتژیک و بلندمدت‌تری به پژوهش داشته باشند. از تحقیقاتی که می‌تواند آبروی علمی برای کشور به ارمغان آورد و نام ایران و خلیج‌فارس را در مجامع علمی جهان پرآوازه کند، حمایت جدی و عملی به عمل آورند. این پژوهش‌ها سرمایه‌گذاری هستند، نه هزینه.

از هم‌وطنان عزیز نیز می‌خواهم که نسبت به محیط‌زیست خود حساس باشند. پلاستیک کمتر مصرف کنند و زباله‌های خود به‌ویژه ته سیگار را در محیط رها نکنند. این آلاینده‌ها درنهایت به شکل میکرو پلاستیک و مواد شیمیایی مضر از طریق آب، هوا و غذا به خود ما و عزیزانمان بازمی‌گردند. حفاظت از محیط‌زیست، یعنی حفاظت از سلامت خودمان و نسل‌های آینده.