بافت تاریخی بوشهر و ضرورت جهانی شدن

به گزارش خلیج فارس به نقل از ایرنا، بوشهر، شهری که از دل خلیج فارس سر برآورده، در گذشته یکی از دروازه‌های اصلی ارتباط ایران با جهان بوده، هنوز هم در کوچه‌پس‌کوچه‌های بافت تاریخی‌اش، نفس تاریخ و زندگی جاری است.،بافت تاریخی بوشهر نه تنها مجموعه‌ای از خانه‌ها و معابر قدیمی است، بلکه روایتگر هویت فرهنگی و اجتماعی مردمانی است که در پیوندی عمیق با دریا، باد، تجارت و مهمان‌نوازی زیسته‌اند.

بافت قدیم بوشهر که به شماره ثبت ۲۳۶۰ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌ مربوط به دوره حکومت نادر شاه افشار است اما اوج شکوفایی آن به دوره قاجار باز می‌گردد و سبک خاص و منحصر به فرد معماری، وجود بناهای کنسول‌گری‌ کشورهای مختلف، مراکز مذهبی مانند مساجد، حسینیه و کلیسا، بازار و کوچه‌های زیبا جاذبه‌های زیادی به آن بخشیده است.

این مجموعه تاریخی منحصر به فرد در بخش مرکزی شهر، روی شبه‌جزیره‌ای در میان آب‌های خلیج فارس قرار گرفته که این موقعیت جغرافیایی ویژه، در گذشته باعث رونق دریانوردی، صیادی و بازرگانی در این منطقه شده بود طوریکه بوشهر در دوره‌های مختلف تاریخی، بویژه در زمان نادرشاه افشار، کریم‌خان زند و پس از آن در دوران قاجار، یکی از مهم‌ترین بنادر ایران به‌شمار می‌رفت. به همین دلیل، معماری و سازمان فضایی بافت تاریخی بوشهر بازتابی از این نقش تجاری و بین‌المللی؛ ترکیبی از سنت‌های بومی جنوب ایران با تأثیراتی از معماری کشورهای حوزه‌ی خلیج فارس، هند و حتی اروپاست.

معماری همخوان با اقلیم

معماری بناهای این بافت “هیلانی” است به این معنی که دارای حیاط مرکزی و در ۲ تا ۳ طبقه ساخته شده‌اند؛ طبقه‌های پائین در فصل زمستان و طبقه‌های بالا در فصل تابستان مورد استفاده قرار می‌گرفته است و در ساخت آن مصالحی به کار گرفته شده‌است که با اقلیم همخوانی دارد و بنا را پایدارتر و نفوذناپذیرتر می‌کند.

بافت تاریخی بوشهر با معماری یگانه و نشانه‌های زندگی دریایی، آیینه‌ای زنده از تاریخ، فرهنگ و رونق بازرگانی این بندر کهن است، خانه‌های این مجموعه از زیباترین نمونه‌های معماری گرم و مرطوب ایران‌ هستند، بیشتر این خانه‌ها با چوب‌های وارداتی از هند، سنگ‌های مرجانی، گچ و گل ساخته شده‌اند، نقشه بناها درون‌گرا هستند و حیاط مرکزی در میان بنا قرار دارد تا جریان باد و نور را به‌خوبی در فضاهای داخلی پخش کند.

یکی از شاخص‌ترین ویژگی‌های معماری این منطقه، بادگیرها و درهای چوبی مشبک هستند که با طرح‌های هندسی و رنگ‌های شاد تزئین شده‌اند. این عناصر نه تنها جنبه‌ زیبایی‌شناختی دارند، بلکه نقشی اساسی در تهویه و خنک‌سازی طبیعی خانه‌ها ایفا می‌کنند.

کوچه‌های باریک و پیچ‌درپیچ بافت قدیم بوشهر، که اغلب سایه‌دار و بادگیر هستند، در خدمت کاهش گرمای شدید و ایجاد جریان هوا طراحی شده‌اند، این معابر به گونه‌ای شکل گرفته‌اند که عابران در طول روز، حتی در گرمای تابستان، در سایه حرکت کنند.

اگر در غروب‌های گرم جنوبی، در کوچه‌های باریک چهار محل قدیمی قدم بزنی، هنوز می‌توانی صدای امواج و نوای نی‌انبان را بشنوی که از گذشته دور در دل تاریخ بوشهر هنوز زنده است.

روایتگر قصه‌های تاریخ، دریا و تجارت

در کنار این ویژگی‌های فنی، بافت تاریخی بوشهر هویتی اجتماعی و انسانی عمیق دارد، در گذشته، همسایگی در این بافت‌ها معنایی واقعی داشت، مردم در فضای باز حیاط‌ها یا پشت‌بام‌ها، شب‌نشینی و قصه‌های دریانوردی و تجارت را برای یکدیگر بازگو می‌کردند، موسیقی بندری می‌نواختند که هنوز هم در برخی نقاط، این فرهنگ زنده و پویا ادامه دارد.

از نظر تقسیم‌بندی فضایی، بافت تاریخی بوشهر شامل چهار محله‌ی اصلی است: محله بهبهانی، دهدشتی، کوتی و شنبدی. هر یک از این محله‌ها دارای خانه‌ها، مساجد، و بازارهایی است که ویژگی‌های خاص خود را دارند. این بناها امروز به‌عنوان موزه یا مراکز فرهنگی مورد استفاده‌اند و با مرمت‌های اصولی، به بخشی از گردشگری فرهنگی بوشهر تبدیل شده‌اند.

با وجود این ارزش‌های تاریخی و معماری، بافت قدیم بوشهر در چند دهه گذشته با چالش‌هایی جدی روبرو شد، فرسودگی خانه‌های قدیمی و گاه بی‌توجهی به اصول مرمت، هویت این بخش ارزشمند از شهر را تهدید کرد، در سال‌های اخیر با تلاش میراث فرهنگی، شهرداری و گروه‌های مردمی، پروژه‌هایی برای احیای بافت تاریخی آغاز شده‌است که هدف این طرح‌ها نه فقط حفظ بناها، بلکه بازگرداندن زندگی و نشاط اجتماعی به کوچه‌های قدیمی شهر است.

این بافت که روایت گر هویت تاریخی این بندر و ساکنان آن است به مساحت ۳۸ هکتار شامل چهار محله بهبهانی، دهدشتی، کوتی و شنبدی در شبه جزیره مثلث شکل بوشهر قرار گرفته است و از جمله نادرترین بافت‌هایی تاریخی کشور است که براساس اقلیم ساخته شده‌است، به گونه‌ای که وقتی درکوچه‌های تنگ و باریک آن باد می‌وزد، کوران هوا را به وجود می‌آورد.

بافت تاریخی بوشهر در راس مثلثی دارای تو رفتگی، در ساحل خلیج فارس واقع شده‌است؛ نام‌گذاری محله‌های آن با توجه به ساکنان اولیه آنها صورت گرفته است، زمانی که هر طایفه و قومی قسمتی از شهر را برای زندگی خود برمی‌گزید.

۴۰۰ بنای تاریخی و ۹۰ عمارت ملی

این بافت حدود یکهزار خانه را در خود جای داده و دارای بناهای منحصر به فردی شامل عمارت‌های زیبا مربوط به ۲۵۰ سال پیش است که از این شمار حدود ۴۰۰ بنا در محدوده بافت تاریخی قرار دارد که برابر با معیارهای میراث فرهنگی به عنوان بناهای تاریخی ارزشمند شناخته می‌شوند، از این شمار برخی بناها در تملک دستگاه‌های دولتی و سازمان‌ها و تعدادی دیگر مالکیت شخصی دارند و تاکنون ۹۰ عمارت نیز به ثبت ملی درآمده‌است.

در بافت تاریخی بوشهر بناهایی با معماری‌های منحصربه‌فردی که روزگاران دور متعلق به افراد صاحب منصب و بنام بوده‌است نیز دیده می‌شود، خانه‌هایی که هم کاشانه و هم نقش کارخانه را برای صاحبان خود بازی می‌کردند، این روزها بدون استفاده مانده‌اند و جز دیوارهای تخریب‌ شده چیزی از آنها باقی نیست؛ اگر در گذشته این خانه‌ها نماد زیبایی یک محله بودند، اکنون به فضاهای بی‌دفاع شهری تبدیل شده‌اند.

مهد همزیستی مسالمت آمیز

وجود مراکز مذهبی مختلف مانند مسجد، حسینیه، کلیسا و کنیسه در کنار هم از جمله زیبایی‌های بافت تاریخی بوشهر و بیانگر زندگی مسالمت آمیز ادیان مختلف در این دیار از روزگاران گذشته است که از جمله آن می‌توان به کنیسه، مسجد اهل سنت، مسجد امام و کلیسای ظهور در محل کنسولگری انگلیس درمحله کوتی از جمله چهار محل قدیمی این بافت به شمار می‌رود.

همچنین وجود بیش از ۱۲ مسجد که همگی آنها فاقد مناره و گنبد و تنها دارای یک شبستان هستند از جمله دیگر مشخصه‌های منحصر به فرد بافت قدیم بوشهر است و بزرگان و تاجرانی که در بافت تاریخی زندگی می‌کردند هر کدام برای زنده نگه داشتن اسم و رسم خانوادگی به نام خود مسجدی احداث می‌کردند به همین دلیل امروز مسجدهای متعددی در بافت تاریخی بوشهر به نام بزرگان این شهر از قدیم به یادگار مانده‌است.

آنچه از گذشتگان به‌جا می‌ماند بخشی از هویت شهر به شمار می‌رود و در حفاظت و حراست از آنها باید کوشا بود؛ شاید برخی‌ها احیای دوباره این عمارت‌ها که یادگار فرهنگ و تاریخ این شهر است را کاری بیهوده می‌دانند و تخریب و نوسازی را به عنوان آسان‌ترین راه انتخاب می‌کنند اما در مقابل افرادی هستند که دلشان برای حفظ آثار با ارزش که میراث گذشتگان است می‌تپد و حفاظت از آنها را وظیفه خود می‌دانند.

در این ارتباط با همت اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر و افراد خلاق، معماران و دانش آموختگان رشته‌های هنر، برخی بناها و عمارت‌های بافت قدیم شهر بوشهر با طرح‌های مدرن و مطابق با ضوابط این بافت، بازسازی و مورد استفاده قرار گرفته‌اند.

سیمای هماهنگ و یکپارچه

کارشناس ارشد تکنولوژی معماری در استان بوشهر می‌گوید: در معماری بافت قدیم این شهر با در نظر گرفتن شیوه‌های ساخت، فرم‌ها و مصالح بوم آور نمایی از هماهنگی و یکپارچگی به تصویر کشیده شده و ساختار کالبدی در پاسخ به فرهنگ زیستی ساکنان و شرایط اقلیمی زیست ‌محیطی منطقه گرم و مرطوب شکلی منحصربه‌فرد یافته است.

سودابه معموری معتقد است: باریکی و پیچ‌وخم کوچه برای به وجود آمدن کوران هوای بافت، شکلی منحصربه‌فرد یافته است. پایداری در بافت قدیم بوشهر را می‌توان با ایجاد کوران هوا، مهم‌ترین امکان در تحمل گرما و هوای شرجی طاقت‌فرسای منطقه دانست و کوچه‌های تنگ و بلند و پر سایه با بیشترین بازشو در بدنه دیوار و شناشیرهای موجود در بناها و دیگر المان‌های معماری که می‌شود گفت مختص این اقلیم است به‌عنوان عوامل مؤثر در پایداری است.

به گفته این کارشناس معماری منحصر به فردترین قسمت بافت قدیم بوشهر بناهای آن است که همه تزئینات به کار رفته در آنها با کاربرد اقلیمی استفاده شده براین اساس هر یک از عناصر بکار برده شده در بافت منحصربه‌فرد و متناسب با اقلیم شهر بوده و هرکدام به‌طور مجزا عملکردی در جهت پایداری زیست محیطی و عوامل طبیعی دارد.

الگوی ملی در پیوند گردشگری و توسعه پایدار

رئیس سازمان ملی نقشه‌برداری کشور با تاکید بر اهمیت احیای بافت تاریخی و عمارت‌های ارزشمند بوشهر گفت: توسعه گردشگری شهری در کنار ارتقای زیرساخت‌های داده‌مکانی، می‌تواند بوشهر را به یکی از الگوهای ملی در پیوند میان میراث‌فرهنگی و توسعه پایدار تبدیل کند.

سید اسکندر صیدایی، رئیس سازمان ملی نقشه‌برداری کشور، در بازدید از بافت تاریخی شهر بوشهر با اشاره به ضرورت سرمایه‌گذاری هدفمند در این محدوده ارزشمند تاریخی اظهار کرد: سرمایه‌گذاری در بافت تاریخی بوشهر با همکاری دستگاه‌های ملی از جمله سازمان نقشه‌برداری کشور، زمینه‌ساز اجرای طرح‌های توسعه‌ای و احیای هویت فرهنگی شهر خواهد بود.

وی با بیان اینکه احیای بافت تاریخی بوشهر می‌تواند به موتور محرک گردشگری شهری و اقتصادی استان تبدیل شود، افزود: مرمت و بازآفرینی عمارت‌های تاریخی و توسعه خدمات گردشگری در این محدوده، علاوه بر صیانت از میراث ارزشمند تاریخی، به رونق گردشگری، افزایش اشتغال پایدار و ارتقای کیفیت زندگی شهروندان منجر می‌شود.

رئیس سازمان ملی نقشه‌برداری کشور تاکید کرد: توسعه گردشگری، مدیریت شهری و احیای بافت‌های تاریخی زمانی اثربخش خواهد بود که بر پایه داده‌های دقیق و تصمیم‌گیری‌های علمی بنا شود، سازمان نقشه‌برداری کشور آمادگی کامل دارد از تمامی برنامه‌های توسعه‌ای، گردشگری و میراث‌فرهنگی استان بوشهر پشتیبانی فنی و علمی به‌عمل آورد.

ظرفیت جهانی شدن بافت قدیم بوشهر

شهردار بافت قدیم بوشهر معتقد است: کارهای مطالعاتی و پژوهشی انجام شده در باره بافت تاریخی بوشهر از سوی مراکز علمی کافی نیست و با توجه به ظرفیت موجود در این پهنه تاریخی و قابلیت دفاع از لحاظ معماری، می‌طلبد دانشجویان مقطع کارشناسی ارشد و دکترا پایان نامه‌های خود را حول این محور انجام دهند.

به گفته فیصل محبی، برای حفظ و احیای هویت بافت تاریخی بوشهر با توجه به تاثیرگذاری آن در موضوعات اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی باید هماهنگی بین همه دستگاه‌های اجرایی مرتبط با نظارت مستقیم مدیریت ارشد این استان وجود داشته باشد تا از دوباره کاری‌ها، هزینه‌های مضاعف در تخریب و بازسازی و گذرها و ایجاد مشکل برای گردشگران و ساکنان این مجموعه جلوگیری شود.

وی افزود: یکی از کارهای مهم که در تاریخی بوشهر انجام شد اجرا و تکمیل شبکه فاضلاب شهری توسط شرکت آب و فاضلاب بوشهر است که که نتیجه آن کاهش تخریب بناها بر اثر بالا بودن زه آب و برطرف شدن آبگرفتگی کوچه‌ها و گذرها و آلودگی‌های ناشی از آن است.

محبی ادامه داد: هرچند میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان متولی اصلی بافت تاریخی بوشهر است اما برخی دستگاه‌های خدمات رسان از جمله شهرداری در تلاش است با اجرای پروژه‌های شهری اسباب و زیرساخت زندگی را برای مردم ساکن در بافت فراهم کند دراین ارتباط در قالب پروژه‌های مختلف سنگ و موزائیک فرش‌ برای روان سازی عبور و مرور مردم و مرمت و بهسازی جداره‌های بافت انجام شده تا مردم رغبت بیشتری برای زندگی در بافت داشته باشند.

او تاکید کرد: بیشترین تمرکز شهرداری بر مرمت گذرها و ایجاد و تقویت مبلمان شهری مناسب در بافت قدیم بوشهر است در همین راستا “گذر ادیان” که محور گردشگری شرقی – غربی است و به گذر کوتی (شمالی – جنوبی ) می‌رسد، تعریف شده‌است.

به گفته محبی، تملک برخی از عمارت‌ها و بازسازی آنها از جمله دیگر اقدامات شهرداری بوشهر است که در این راستا عمارت بیلیارد و خانه مشروطه و ایجاد فضای سبز و مبلمان شهری انجام شده‌ است.

وی تشکیل یک کارگوه از دستگاه‌های مرتبط با بافت قدیم بوشهر را برای شناسایی مشکلات و نقاط ضعف این مجموعه و برطرف کردن آنها را ضروری عنوان کرد.

شهردار بافت قدیم بوشهر، این بافت با توجه به قدمت و ظرفیتی که دارد قابلیت ثبت در فهرست آثار جهانی را دارد به همین دلیل همه دست اندرکاران باید در کنار هم و بسیار حساب شده ملزومات این کار را فراهم کنند.

صدور پروانه نوسازی برای خانه‌های بافت قدیم بوشهر

مدیرکل راه و شهرسازی استان بوشهر گفت: از سال ۱۴۰۰ تاکنون مالکان بیش از سه هزار واحد مسکونی بافت فرسوده شهر بوشهر پروانه نوسازی دریافت کرده‌اند که از این شمار بیش از ۶۰ درصد واحدها در مرحله نازک کاری قرار دارند.

اصغر کشوریان اظهار کرد: در راستای تحقق نوسازی مسکن در بافت‌های فرسوده و ناکارآمد شهری، برنامه ریزی هایی برای کمک به مالکان و سازندگان این محدوده ها صورت گرفته است.

مدیرکل راه و شهرسازی استان بوشهر با اشاره به اعتبار پنج ساله پروانه‌های نوسازی واحدها بافت فرسوده افزود: متقاضیان می توانند برای بهره مندی از کمک‌هایی نظیر صدور مجوزها و انشعابات، حمایت های مالی در قالب تسهیلات، مساعدت های شهرسازانه و تعویض واحد در مقابل زمین یا واحد معوض در قدم اول از قرار گیری ملک خود در بافت فرسوده با مراجعه به سایت facility.udrc.ir اقدام کنند.

کشوریان ادامه داد: مبلغ وام نوسازی واحدهای فرسوده پنج میلیارد و ۵۰۰ میلیون ریال است که شامل یک میلیارد و ۸۵۰ میلیون ریال با سود صفر درصد و یک میلیارد و ۸۵۰ میلیون ریال با سود ۲۳ درصد است و مابقی آن از طریق سپرده گذاری در بانک مسکن تأمین می شو و. دوره ساخت و بازپرداخت وام نوسازی مسکن هفت ساله است.

مدیرکل راه و شهرسازی استان بوشهر بیان کرد: براساس مصوبات سفر سال جاری معاون وزیر به استان بوشهر ۷۰۰ میلیارد ریال به این مهم اختصاص یافت که با مشارکت شهرداری‌ها امکان افزایش آن به دو یا سه برابر امکانپذیر است.

کشوریان یادآور شد: بازآفرینی شهری یکی از محورهای فعالیت این دستگاه است که بر همین اساس، ۴۰۰ تن قیر رایگان به طور جداگانه برای شهرهای برازجان، دیر، بوشهر و خورموج در همکاری با شهرداری ها اختصاص داده شد و اقداماتی همچون ترمیم، مرمت، جداره سازی و بدنه سازی برای محله کوتی بوشهر و کتابخانه دیر و دیگر حوزه‌های راه شهری نیز در این راستا انجام شد.

بافت تاریخی بوشهر نماد موفق بازآفرینی شهری

مدیرکل دفتر مطالعات کاربردی و امور ترویجی شرکت بازآفرینی شهری وزارت راه و شهرسازی گفت: اجرای برنامه‌های جامع برای بازآفرینی شهری در بوشهر با تلفیق اقدامات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری در دستور کار است.

مهرناز عطاران ادامه داد: رویکرد ما در بازآفرینی شهری، توجه همزمان به مسکن، خدمات زیربنایی و روبنایی و فضاهای عمومی به عنوان بستر زندگی اجتماعی است زیرا معتقدیم باید هم ظرف کالبد فیزیکی و هم مظروف هویت و میراث معنوی را توأمان بسازیم.

مدیرکل دفتر مطالعات کاربردی و امور ترویجی شرکت بازآفرینی شهری ایران با اشاره به ظرفیت‌های غنی استان بوشهر افزود: بافت‌های ناکارآمد این استان بیشتر در مناطق میانی شهرها قرار دارند و بافت تاریخی بوشهر که مدتی دچار زوال شده بود، بتازگی با مشارکت مردم و مدیران محلی در حال احیا است و می‌تواند به الگویی موفق در بازآفرینی شهری تبدیل شود.

عطاران با تقدیر از نگاه پیشگیرانه استانداری بوشهر بیان کرد: سیاست‌های هوشمندانه استانداری بوشهر مانع گسترش سکونت‌های غیررسمی در این استان شده است که این رویکرد الگویی ارزشمند برای سایر استان‌ها محسوب می‌شود.

عطاران با ابراز امیدواری از آینده بازآفرینی در بوشهر تأکید کرد: هدف نهایی ما ایجاد محیطی زندگی‌پذیر با حفظ هویت تاریخی و ارتقای کیفیت زندگی برای تمام شهروندان است و استان بوشهر با ظرفیت‌های منحصربه‌فرد خود می‌تواند به الگویی موفق در بازآفرینی شهری تبدیل شود.

طرح ویژه بافت تاریخی بوشهر در آستانه تصویب

دبیر مجمع کمیسیون‎‌های شهرسازی و معماری مراکز استان‌ها گفت: طرح ویژه بافت تاریخی بوشهر در آستانه تصویب است که این مهم اتفاقی خوب و توسعه بوشهر را رقم می زند.

سلامت هدایتی افزود: بافت تاریخی شهر بوشهر ۳۸ هکتار است که شاید با تاریخی ترین شهرهای کشور برابری کند اما اعتبارات مصوب جوابگوی نیازهای توسعه ای این شهر نیست.

وی ادامه داد: بوشهر از مناطقی است که تمدن بوجود آورده و تمدن را به جهانیان معرفی کرده است و شهری عادی نبوده بلکه بندر خاصی است که با اعتبار ۱۲ تا ۱۳ هزار میلیارد ریالی سیمای توسعه پیدا نمی‌‎کند از این رو باید اعتبار آن افزایش یابد.

این مقام مسوول افزود: تمامی مسئولان نظام باید توجه ویژه و نگاه ملی به بوشهر داشته باشند و در بحث برنامه و بودجه باید سازمان برنامه بودجه برای این شهر برنامه و اعتباری ویژه تدوین کند.

بافت تاریخی بوشهر مقصد گردشگران

رئیس کمیسیون عمران شورای اسلامی شهر بوشهر با اشاره به اهمیت بافت فرهنگی- تاریخی این شهر گفت: این مجموعه ارزشمند که در شمالی‌ترین نقطه شهر بوشهر قرار دارد، طی سال‌های اخیر شاهد اقدامات گسترده‌ای در راستای بازآفرینی بوده است.

وحید نیک روش افزود: اجرای طرح گذر ادیان به مساحت ۱۰ هزار مترمربع، تکمیل و بهره‌برداری از ساختمان بیلیارد، اجرای ۴۵ هزار مترمربع سنگفرش در بافت تاریخی و ارائه بسته‌های تشویقی برای بهسازی ساختمان‌ها، از جمله طرح‌های مهم هستند که با هدف احیای بافت فرهنگی-تاریخی شهر بوشهر اجرا شده‌است.