قاسم محبعلی: برنامه‌های آینده آمریکا علیه ایران هنوز مشخص نیست

خلیج فارس:قاسم محبعلی، مدیرکل پیشین خاورمیانه در وزارت امور خارجه، معتقد است که سفرهای خارجی اخیر مقام‌های ارشد جمهوری اسلامی ایران هنوز نتوانسته‌است تغییر در مواضع کشورهای منطقه در برابر ایران ایجاد کند.

قاسم محبعلی در خصوص آینده مذاکرات هسته ای ایران گفت: دو سال از ۷ اکتبر ۲۰۲۳ و زمانی که حماس اقدام گسترده نظامی علیه اسرائیل انجام داد می‌گذرد. در طول این مدت تحولات گسترده‌ای از نظر توازن قوا در منطقه رخ داده‌است. خردادماه امسال با اقدام نظامی مستقیم اسرائیل علیه ایران و مشارکت مستقیم آمریکا در این اقدام نظامی که توازن قوا در منطقه بیش از پیش دستخوش تغییر شد، حالا سه ماه پس از پایان جنگ ۱۲ روزه، به نظر می‌رسد که ایران در چارچوب تلاش‌های منطقه‌ای خود سعی می‌کند تا بخشی از سرمایه‌های آسیب‌دیده‌اش در محور مقاومت را احیا کند تا بار دیگر توازن قوا را به نفع خود تغییر دهد.

به گزارش هم میهن، قاسم محبعلی، مدیرکل پیشین خاورمیانه در وزارت امور خارجه، معتقد است که سفرهای خارجی اخیر مقام‌های ارشد جمهوری اسلامی ایران هنوز نتوانسته‌است تغییر در مواضع کشورهای منطقه در برابر ایران ایجاد کند. به اعتقاد محبعلی، شرایط منطقه در حال حاضر چندان به نفع ایران نیست.

در طول هفته‌های اخیر علی لاریجانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی، چندین سفر به کشورهای منطقه از جمله دو سفر به لبنان، سفری به عراق و عربستان سعودی داشتند. به اعتقاد شما در حالی که کشور در طول این مدت به شدت مشغول دیپلماسی برای جلوگیری از بازگشت تحریم‌های شورای امنیت و اسنپ‌بک بود، دلیل این سفرها چیست؟

تردیدی وجود ندارد که جمهوری اسلامی ایران ترجیح می‌دهد روابط خود را با همسایگان توسعه دهد و مشکلاتش را با عربستان سعودی برطرف کند و نگرانی‌هایی را که در مورد عراق و لبنان وجود دارد مرتفع کند. اما اینکه این سفرها تا چه اندازه در رسیدن به این اهداف به ما کمک کرده‌باشد، بحث دیگری است. به نظر نمی‌رسد که سیاست همسایگان در قبال ایران و یا آنچه در لبنان در جریان است، بر اثر سفرها و تلاش‌های دبیر شورای عالی امنیت ملی تغییر اساسی کرده‌باشد. فکر نمی‌کنم این سفرها تاثیری عملی بر مناسبات ما با کشورهای منطقه بر جا گذاشته‌باشد.

وضعیت منطقه نسبت به پیش از ۷ اکتبر و حمله حماس و آغاز جنگ غزه، تغییر اساسی کرده‌است و شرایط برای جمهوری اسلامی ایران دچار تحول بنیادین شده‌است. در لبنان، عراق و سوریه، اتفاق‌های زیادی در طول دو سال گذشته رخ داده و سیاست‌های کشورهای منطقه هم متحول شده‌است. موقعیت کنونی ایران در منطقه به هیچ وجه با موقعیت ایران پیش از ۷ اکتبر قابل قیاس نیست.

توضیح می‌دهید که دقیقاً چه تحولاتی در کشورهای همسایه به ویژه عراق رخ داده‌است؟

دولت بغداد به صراحت اعلام کرده‌است که اجازه نمی‌دهد عراق به کانون درگیری در منطقه و جبهه‌ای برای نبرد میان ایران با اسرائیل و آمریکا تبدیل شود. در شرایطی که پس از ۷ اکتبر در منطقه ایجاد شد، بغداد به تهران فشار آورد که از خاک عراق هیچ اقدامی علیه اسرائیل و پایگاه‌های آمریکایی صورت نگیرد و عملاً هم این اتفاق افتاد. این موضوع نشان می‌دهد که شرایط درون عراق نسبت به سال‌های قبل کاملاً تغییر کرده‌است. سطح رفت و آمدها نشان می‌دهد که شرایط روابط ایران با بغداد و گروه‌های عراقی هم تحول پیدا کرده‌است. در این مدت عراق تلاش کرده‌است که رابطه خود را با عربستان سعودی، مصر و اردن و کشورهای جنوب خلیج فارس توسعه بیشتری دهد. عراق تلاش دارد که به جهان عرب بازگردد و از زیر سایه ایران خارج شود.

واقعیت این است که وضعیت روابط ایران با کشورهای منطقه و تفاوت‌هایی که نسبت به سال‌های گذشته ایجاد شده‌است، کاملاً روشن و واضح است و نیازی نیست که چندان کند و کاو بکنیم و جزئیات را تشریح کنیم. در مورد کشورهای حاشیه خلیج‌فارس هم وضعیت روشن است. سطح رفت و آمدها و روابط دوجانبه در دو سال اخیر به شکل چشمگیری کاهش پیدا کرده‌است. آمارها نشان می‌دهد که مناسبات تجاری هم نسبت به گذشته کاهش پیدا کرده‌است.

در جنگ ۱۲ روزه هم ما شاهد مواضع کشورها بودیم. اگر مقایسه‌ای میان موضع‌گیری حمله اسرائیل به قطر و تجاوز آمریکا و اسرائیل به ایران انجام دهیم، به روشنی متوجه تفاوت سطح موضع‌گیری‌ها و محکومیت‌ها می‌شویم. در همین اجلاس اخیر سران کشورهای عربی و اسلامی در قطر، هرچند با شدیدترین لحن حمله اسرائیل به قطر محکوم شد، اما به‌رغم اینکه هیئت ایرانی در این نشست حاضر بود، اما در بیانیه پایانی هیچ اشاره‌ای به تجاوز نظامی اسرائیل و آمریکا به ایران نشد.

اندکی کمتر از سه سال از عادی‌سازی روابط ایران و عربستان سعودی می‌گذرد. به نظر می‌رسد در طول این مدت به‌رغم تلاش‌هایی که از طرف ایران انجام شد، هنوز زمینه‌ای برای همکاری مشترک میان تهران و ریاض ایجاد نشده‌است و توسعه روابط بسیار کُند است. فکر می‌کنید دلیل این موضوع چیست؟

مسائل متعددی وجود دارد. عربستان سیاست‌های خودش را در قبال مسائل منطقه، ایران و روابط بین‌المللی دارد. مواضع عربستان در خصوص مسائل مستقیم مورد اختلاف با ایران مانند میدان نفتی آرش یا جزایر سه‌گانه، هیچ تغییری در رویکرد خودش بعد از عادی‌سازی روابط نشان نداده‌است. نباید فراموش کرد که عربستان سعودی هم‌پیمان نظامی آمریکا است و بیشترین روابط تجاری خود را با آمریکا دارد. نخستین سفر دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا به خارج از کشور به عربستان سعودی انجام شد، همین ماجرا را ما در دوره نخست ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ هم شاهد بودیم.

آنچه باید در مورد تصمیم عربستان سعودی برای عادی‌سازی روابط با ایران مورد توجه قرار دهیم این است که عربستان دلایل و انگیزه‌های خودش را از این تصمیم دارد. عربستان سعودی اهداف و جاه‌طلبی‌های بزرگ اقتصادی دارد و برای رسیدن به این اهداف علاقه‌مند است که تنش‌ها را در منطقه کاهش دهد. در نتیجه نباید برداشت ما از تصمیم عربستان برای عادی‌سازی روابط با تهران این باشد که عربستان سعودی به سمت تهران بازگشته است، بلکه به نوعی تلاش کرده‌است که ریسک‌ها و مخاطرات متوجه عربستان سعودی را کاهش دهد. اما سیاست‌های بنیادین عربستان سعودی در مورد منطقه، ایران و روابط بین‌الملل تغییری نکرده‌است.

برای مثال در مورد پرونده فلسطین و جنگ غزه هم شاهد هستیم که عربستان سعودی همچنان سیاست ثابت قبلی خود را حفظ کرده‌است و بهبود روابط با ایران تاثیری در این موضع بنیادین بر جا نگذاشته‌است. در واقع مقصود نهایی ریاض این است که با پیشبرد کارزار شناسایی کشور فلسطینی و پافشاری بر راهکار دودولتی، نهایتا فرآیند عادی‌سازی روابط با اسرائیل را عملی کند.

فکر می‌کنید در طول ماه‌ها و سال‌های پیش رو، با توجه به سیاست فشار حداکثری دولت دونالد ترامپ و آسیب‌هایی که اسرائیل به گروه‌های مقاومت منطقه وارد کرده‌است، آیا ما شاهد یک نوع رقابت میان تهران و واشنگتن بر سر نفوذ منطقه‌ای، از یک طرف از طریق ایران برای تقویت گروه‌های مقاومت و از طرف آمریکا با تلاش برای تقویت دولت‌های مخالف محور مقاومت باشیم؟

آمریکایی‌ها صراحتاً اعلام کرده‌اند که هدف‌شان تشدید سیاست فشار حداکثری علیه ایران است. واشنگتن به اروپایی‌ها هم فشار وارد کرد تا اسنپ‌بک را فعال کنند و تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد علیه ایران مجدداً اعمال شد. جنگ ۱۲ روزه نیز رخ داد و آمریکا مستقیماً در آن مشارکت کرد و به تاسیسات هسته‌ای ایران تجاوز نظامی کرد. رویکرد کنونی آمریکا هم نشان می‌دهد که دیگر مشابه گذشته چندان علاقه‌مند نیست که وارد مذاکرات دیپلماتیک با ایران شود.

اینکه واقعاً سیاست آمریکا در مقابل ایران چیست، محل سوال و تردید است. آیا واقعاً آمریکا قصد دارد با ایران به یک توافق سیاسی برسد؟ الان خیلی به نظر نمی‌رسد که آمریکایی‌ها دنبال تعامل سیاسی باشند و احتمال دارد دنبال برنامه‌های دیگری باشند که هنوز چندان از محتوای این برنامه‌ها و سیاست‌ها باخبر نیستیم و زمان نشان خواهد داد که چه اقدام‌هایی در دستور کار آمریکا قرار دارد.