احتمال توافق موقت ایران و اروپا

خلیج فارس:«با فعال‌سازی بازگشت خودکار تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران، اروپایی‌ها مهلت ۳۰ روزه‌ای تعیین کرده‌اند تا توافقی حاصل شود که مانع اجرای بازگشت شود. اگر دو طرف حاضر به گفت‌وگو باشند، این می‌تواند به روند دیپلماسی شتاب دهد.»

«سیدعباس عراقچی» وزیر خارجه جمهوری اسلامی ایران در چند ساعت اخیر در تماس تلفنی با وزرای خارجه تروئیکای اروپایی و مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا و همچنین در نامه نگاری صورت گرفته به دبیرکل سازمان ملل متحد دلایل غیرقابل قبول بودن این اقدام تروئیکای اروپایی را برشمرده و هشدار داده که این اقدام نسنجیده که بر اساس تفسیرهای نادرست از متن قطعنامه ۲۲۳۱ و برجام صورت گرفته بر مسیر دیپلماسی پیش رو و همچنین تعامل تهران با آژانس بین المللی انرژی اتمی تاثیرگذار خواهد بود.

مجله‌ دیجیتال Just Security درباره مسیر پیش روی ایران و اروپا پس از تحول اخیر گفت‌وگویی را با کِلسی داونپورت، مدیر سیاست منع اشاعه در انجمن کنترل تسلیحات، ترتیب داده است. لازم به ذکر است که ترجمه و انتشار این نظرات در ایرنا به معنای تایید محتوای آن نیست و با توجه به حساسیت موضوع هسته ای به منظور آشنایی مخاطب ایرانی با نقطه نظرات جاری در غرب در خصوص این پرونده منتشر می‌شود.

شورای امنیت سازمان ملل متحد در سال ۲۰۱۵ بلافاصله پس از امضای «برنامه جامع اقدام مشترک» (برجام)، قطعنامه ۲۲۳۱ را تصویب کرد تا این توافق را تأیید و زمینه اجرای آن را فراهم کند. این قطعنامه ضمن تعلیق برخی محدودیت‌های برنامه هسته‌ای ایران و بازتعریف برخی دیگر، یک «کانال تأمین» نوآورانه برای انتقال کالاهای حساس هسته‌ای به ایران ایجاد کرد، سازوکاری موسوم به «مکانیسم بازگشت خودکار» (Snapback) در نظر گرفت تا در صورت نقض جدی و حل‌نشده تعهدات، تحریم‌های قبلی سازمان ملل بازگردند، و همچنین مقرر کرد که محدودیت‌های شورای امنیت علیه ایران ۱۰ سال پس از اجرایی شدن برجام پایان یابد (مگر آنکه پیش از آن مکانیسم بازگشت فعال شده باشد). پیش از پرداختن به بخش «بازگشت خودکار»، می‌توانید مهم‌ترین ویژگی‌های قطعنامه ۲۲۳۱ و دلیل مطرح بودن دوباره آن امروز را توضیح دهید؟

میان سال‌های ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۰، شورای امنیت سازمان ملل مجموعه‌ای از قطعنامه‌ها را برای تحریم ایران و محدود کردن برنامه هسته‌ای این کشور تصویب کرد، پس از آنکه شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی ایران را به دلیل عدم پایبندی به توافق‌نامه پادمان، به شورای امنیت گزارش داده بود.

قطعنامه ۲۲۳۱ که برجام را تأیید کرد، تحریم‌ها و محدودیت‌های هسته‌ای سازمان ملل علیه ایران را اصلاح کرد و برای اجرای برجام حیاتی بود. این قطعنامه بلافاصله برخی از تحریم‌ها و محدودیت‌های هسته‌ای را لغو یا تعدیل کرد، از جمله ممنوعیت غنی‌سازی، که برای اجرای برجام ضروری بود. برخی دیگر از تحریم‌ها اما به‌طور موقت باقی ماند: تحریم تسلیحاتی سازمان ملل پنج سال ادامه یافت و محدودیت‌های موشکی ایران هشت سال برقرار ماند.

همچنین، قطعنامه ۲۲۳۱ سازوکاری ویژه برای نظارت بر خرید مواد حساس از سوی ایران ایجاد کرد. هر کشوری که می‌خواست چنین اقلامی را به ایران منتقل کند، باید از نهادی در شورای امنیت اجازه می‌گرفت؛ نهادی که آمریکا و دیگر اعضای برجام در آن حق وتو داشتند. این سازوکار به «کانال تأمین» مشهور شد.

قطعنامه ۲۲۳۱ تعهدات الزام‌آوری برای همه کشورهای عضو سازمان ملل ایجاد کرد؛ برای مثال، ممنوعیت ارائه کالاها و خدمات هسته‌ای یا دوکاربردی به ایران مگر از طریق کانال تأمین.

در نهایت، قطعنامه ۲۲۳۱ تاریخ انقضای مشخصی دارد. ده سال پس از پذیرش برجام، در «روز خاتمه»، همه مفاد قطعنامه لغو و پرونده هسته‌ای ایران از دستور کار شورای امنیت خارج می‌شود. برای ایران بسته شدن این پرونده اهمیت ویژه‌ای دارد زیرا تهران می‌خواهد به عنوان یک عضو «عادی» معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) شناخته شود. روز خاتمه ۱۸ اکتبر امسال است و اگر قطعنامه ۲۲۳۱ منقضی شود، مکانیسم بازگشت خودکار نیز همراه آن از بین می‌رود.

مکانیسم بازگشت خودکار چگونه کار می‌کند و چه کسانی می‌توانند آن را فعال کنند؟

بازگشت خودکار سازوکاری منحصر به فرد است که به هر عضو برجام که عضو سازمان ملل نیز باشد (یعنی همه به جز اتحادیه اروپا) اجازه می‌دهد تحریم‌ها و محدودیت‌های شورای امنیت که در قطعنامه ۲۲۳۱ لغو یا تعدیل شده بودند، بدون امکان وتو دوباره برقرار شوند.

این مکانیسم به این دلیل طراحی شد که اعضای ۱+۵ (چین، فرانسه، آلمان، روسیه، بریتانیا و آمریکا) نگران بودند اگر ایران تعهدات هسته‌ای خود را نقض کند، ممکن است یک عضو دائم شورای امنیت با وتو مانع وضع دوباره تحریم‌ها شود. این مکانیسم تضمین کرد که تا اکتبر ۲۰۲۵ مسیر بازگرداندن تحریم‌ها مسدود نشود.

برای فعال‌سازی آن، هر عضو برجام می‌تواند به شورای امنیت اطلاع دهد که ایران به‌طور جدی تعهداتش را اجرا نمی‌کند. رئیس شورای امنیت سپس باید ظرف ۱۰ روز پیش‌نویس قطعنامه‌ای برای ادامه تعلیق تحریم‌ها ارائه دهد و شورای امنیت ظرف ۳۰ روز درباره آن رأی‌گیری کند. اگر قطعنامه تصویب نشود یا وتو شود، تحریم‌های قبلی به‌طور خودکار بازمی‌گردند.

آمریکا پس از خروج از برجام در مه ۲۰۱۸ دیگر نمی‌تواند از این سازوکار استفاده کند. دولت ترامپ در سال ۲۰۲۰ تلاش کرد از آن برای جلوگیری از پایان تحریم تسلیحاتی ایران استفاده کند، اما رئیس شورای امنیت اعلام کرد چون آمریکا دیگر عضو برجام نیست، نمی‌تواند این مکانیسم را فعال کند.

در ۲۸ اوت، سه کشور اروپایی (E۳) نامه‌ای به رئیس شورای امنیت فرستادند و مکانیسم بازگشت را فعال کردند تا ایران را برای امتیازدهی در برنامه هسته‌ای تحت فشار بگذارند. معنای عملی این اقدام چیست و آیا تصمیم درستی بود؟

اروپایی‌ها در موقعیت دشواری بودند. اقدام‌های هسته‌ای ایران از سال ۲۰۱۹ این کشور را عملاً به آستانه تسلیحات هسته‌ای رساند و پس از حملات آمریکا و اسرائیل در ژوئن، ایران همکاری با آژانس را متوقف و نظارت‌ها را لغو کرد. روسیه و چین نیز نقض‌های ایران را محکوم نکردند، بنابراین بعید بود شورای امنیت در آینده اقدامی انجام دهد. اگر اروپایی‌ها مکانیسم بازگشت را فعال نمی‌کردند، این ابزار منقضی می‌شد.

اما فشار زمانی مؤثر است که با یک مسیر دیپلماتیک همراه باشد. روشن نیست که آمریکا مذاکره را امری ضروری در این مقطع زمانی بداند یا ایران آمریکا را شریک معتبری ببیند. ایران هم تمایلی به تسلیم در برابر فشار ندارد و احتمالاً واکنش تندی نشان خواهد داد، از جمله تهدید به خروج از NPT. بنابراین، این اقدام می‌تواند تنش‌ها را تشدید کند.

با فعال‌سازی بازگشت، اروپایی‌ها مهلت ۳۰ روزه‌ای تعیین کرده‌اند تا توافقی حاصل شود که مانع اجرای بازگشت شود. اگر دو طرف حاضر به گفت‌وگو باشند، این می‌تواند به روند دیپلماسی شتاب دهد. اروپایی‌ها پیشنهاد داده‌اند که در مقابل برخی اقدامات ایران برای کاهش ریسک هسته‌ای، این مهلت تمدید شود.

ایران طبق انتظار اقدام اروپایی‌ها را «غیرقانونی و بی‌اساس» خوانده است. وزارت خارجه آمریکا هم اعلام کرده در هفته‌های آتی برای تکمیل بازگشت تحریم‌ها با اروپایی‌ها همکاری خواهد کرد. اگر هنوز دیپلماسی ممکن باشد، چه مسیری می‌تواند مانع اجرای بازگشت شود؟

وزیر خارجه ایران گفته تهران همچنان به مذاکرات «منصفانه و متوازن» علاقه‌مند است، مشروط بر تضمین حقوق هسته‌ای طبق NPT و عدم تهدید نظامی.

یک توافق موقت می‌تواند شامل بازگشت بازرسان آژانس به تمام تأسیسات هسته‌ای ایران و شفاف‌سازی درباره ذخایر اورانیوم غنی‌شده ۶۰ درصدی باشد. در مقابل، آمریکا و اروپایی‌ها می‌توانند قطعنامه‌ای در شورای امنیت برای تمدید مهلت بازگشت شش‌ماهه تصویب کنند. همچنین، آمریکا باید متعهد شود تا شش ماه از اقدام نظامی خودداری کند تا فضای اعتماد ایجاد شود.

اگر دیپلماسی شکست بخورد و ماه آینده بازگشت کامل شود، معماری تحریم‌های سازمان ملل علیه برنامه هسته‌ای ایران چگونه خواهد بود؟

بازگشت تحریم‌ها اثر اقتصادی زیادی نخواهد داشت، زیرا تحریم‌های آمریکا از ۲۰۱۸ تقریباً همه تعاملات اقتصادی با ایران را از بین برد. اما بازگشت تحریم تسلیحاتی و ممنوعیت انتقال موشک و پهپاد معاملات خاصی مانند ارسال پهپادهای ایران به روسیه را غیرقانونی می‌کند.

آیا اجماع یا روند دیپلماتیکی وجود دارد که بتواند اجرای تحریم‌ها را تضمین کند؟

همه توافق دارند که ایران نباید به سلاح هسته‌ای دست یابد و باید در NPT بماند. اما درباره نحوه رسیدن به این هدف اختلاف وجود دارد. روسیه و چین مخالف بازگشت تحریم‌ها هستند و ممکن است آنها را اجرا نکنند. این امر مشروعیت تحریم‌ها را تضعیف می‌کند و حتی می‌تواند ایران را به واکنش شدیدتر سوق دهد.

بهترین و بدترین سناریو در ماه‌های آینده چیست؟

بهترین حالت: توافق سریع و واقع‌بینانه برای تمدید مکانیسم بازگشت، بازگرداندن شفافیت هسته‌ای و آغاز دیپلماسی بیشتر.

بدترین حالت: ایران از NPT خارج شود و به سمت سلاح هسته‌ای حرکت کند، چه آشکار و چه پنهانی. در این سناریو، احتمال درگیری دوباره ایران با آمریکا و اسرائیل بسیار زیاد خواهد بود.