پشت پرده نزدیکی ناگهانی عربستان و پاکستان

روزنامه هم‌میهن نوشت: در شرایطی که اسلام‌آباد به دلیل آزمایش هسته‌ای هدف تحریم‌هایی گسترده قرار گرفته بود، عربستان سعودی تصمیم گرفت روزانه ۵۰ هزار بشکه نفت به رایگان در اختیار پاکستان قرار دهد.

سال ۱۹۹۸، تنها چند هفته پس از تست یک کلاهک هسته‌ای  توسط هند در نزدیکی مرز با پاکستان، نواز شریف، نخست‌وزیر وقت پاکستان با عبدالله‌ابن عبدالعزیز، ولیعهد وقت عربستان سعودی تماس گرفت و از او پرسید که آیا ریاض حاضر است در صورت انجام یک آزمایش هسته‌ای از سوی اسلام‌آباد در کنار پاکستان بماند و به این کشور برای ایستادگی در برابر تحریم‌های احتمالی کمک کند؟

تنها چند روز بعد، پاسخ  عربستانی‌ها به این سوال آشکار شد. در شرایطی که اسلام‌آباد به دلیل آزمایش هسته‌ای هدف تحریم‌هایی گسترده قرار گرفته بود، عربستان سعودی تصمیم گرفت روزانه ۵۰ هزار بشکه نفت به رایگان در اختیار پاکستان قرار دهد.

هفته گذشته، نزدیک به سه دهه پس از هسته‌ای شدن پاکستان، شهباز شریف، نخست‌وزیر این کشور و برادر کوچکتر نواز شریف، به همراه ژنرال عاصم منیر، فرمانده کل ارتش به ریاض سفر کرد تا با عربستان که در مسائل نظامی به شدت به تکنولوژی و تجهیزات ایالات متحده وابسته است، توافقی دفاعی منعقد کند.

نقش پررنگ عربستان در هسته‌ای شدن پاکستان

اندیشکده بروکینگز تخمین می‌زند از دهه ۱۹۶۰ به این سو، پاکستان بیشترین کمک مالی مستقیم و غیرمستقیم را از عربستان سعودی دریافت کرده است. این حمایت‌ها که هیچ‌گاه در قالب حمایت مستقیم از برنامه هسته‌ای مخفی پاکستان انجام نمی‌شد، به اسلام‌آباد کمک می‌کرد تا با مدیریت هزینه‌های جاری و عمومی، سرمایه‌ لازم را برای پیشبرد برنامه هسته‌ای فراهم کند.

فیروزخان، ژنرال بازنشسته پاکستانی در کتابی درباره چگونگی دستیابی پاکستان به بمب اتم نوشته است: «زمانی که در دهه ۱۹۹۰ میلادی پاکستان تحت شدیدترین تحریم‌ها قرار گرفت، عربستان سعودی سخاوتمندانه از اسلام‌آباد حمایت کرد و باعث شد تا امکان ادامه برنامه هسته‌ای پاکستان فراهم شود.» همچنین، پاکستان پس از موفقیت در انجام نخستین آزمایش هسته‌ای در ۱۹۹۸، به پاس حمایت‌های عربستان سعودی یک شهر را به نام ملک فیصل نام‌گذاری کرد.

در مقابل، پاکستان هم سابقه‌ای طولانی در کمک نظامی و امنیتی به عربستان دارد. در دوره جنگ ۸ ساله ایران و عراق در دهه ۸۰ میلادی که با تهاجم صدام حسین، دیکتاتور وقت عراق به ایران آغاز شد، بخشی از نیروهای نظامی پاکستان در مرزهای شمالی عربستان مستقر شده بودند تا از مرزهای این کشور محافظت کنند. در همان دوره، سرویس امنیتی پاکستان نقش رابط را برای عربستان و ایالات متحده ایفا می‌کرد تا بتوانند از مجاهدین افغان در برابر اتحاد جماهیر شوروی حمایت کنند.

مقام‌های سابق پاکستانی می‌گویند از سال ۱۹۹۹ که وزیر دفاع عربستان سعودی از تأسیسات غنی‌سازی اورانیوم پاکستان بازدید کرد، ریاض بارها از اسلام‌آباد درخواست کرد که «اطلاعات فنی و دانش‌» مربوط به برنامه هسته‌ای خود را با عربستان به اشتراک بگذارد اما این درخواست با مخالفت پاکستان روبه‌رو شد.

محتوای توافق اخیر ریاض و اسلام‌آباد

شهباز شریف، نخست‌وزیر پاکستان روز چهارشنبه ۱۷ سپتامبر در ریاض با محمد بن‌سلمان، ولیعهد و حاکم دوفاکتوی عربستان سعودی دیدار کرد. دو طرف در این دیدار توافقی دفاعی و بسیار مهم را امضا کردند که سطح همکاری‌های نظامی و امنیتی دوجانبه را به‌طور قابل توجهی افزایش خواهد داد.

درحالی‌که هیچ اشاره مستقیمی به بمب هسته‌ای در این توافق وجود ندارد، بر اساس بیانیه صادرشده از سوی وزارت امور خارجه پاکستان، این توافق تأکید می‌کند «هر تجاوزی به هر کدام از این دو کشور، تجاوز به هر دو کشور تلقی خواهد شد.»

در این بیانیه آمده است: «هدف این توافقنامه، توسعه جنبه‌های همکاری دفاعی میان دو کشور و تقویت بازدارندگی مشترک در برابر هرگونه تجاوز است.»

پاکستان و عربستان همچنین بر پایبندی مشترک خود به امنیت دو کشور و نیز بر ضرورت تحقق «صلح در منطقه و جهان» تأکید نمودند. بنا بر آنچه در این بیانیه آمده است، این توافق «با هدف توسعه ابعاد همکاری دفاعی میان دو کشور و تقویت بازدارندگی مشترک در برابر هرگونه تجاوز» منعقد شده است.

مسئله هند و IMEC

برای هند، این پیمان دفاعی چندین زنگ خطر استراتژیک را به صدا در می‌آورد. موسسه ایتالیایی مطالعات سیاسی بین‌المللی در تحلیلی نوشته است: «این توافق در بحبوحه یکی از گرم‌ترین دوره‌ها در روابط عربستان و هند صورت می‌گیرد. دهلی‌نو نگران است که آغوش گشودن ریاض به روی اسلام‌آباد بتواند جایگاه خودش را به عنوان شریک آسیایی منتخب عربستان سعودی تضعیف کند.

به‌طور مشخص‌تر، توسعه کریدور اقتصادی هند-خاورمیانه-اروپا (IMEC) که در آن عربستان سعودی به همراه امارات متحده عربی، باید به یک قطب محوری برای اتصال هند به اروپا تبدیل شود، ممکن است در صورت تغییر محاسبات استراتژیک عربستان به سمت پاکستان، شتاب خود را از دست بدهد. حتی اگر همکاری تجاری ادامه یابد، حفظ اعتماد سیاسی دشوارتر خواهد بود و این امر بر سرنوشت کریدوری که به عنوان وزنه تعادلی در برابر ابتکار کمربند و جاده (BRI) چین معرفی شده بود، سایه تردید می‌افکند.»

نهادهای امنیتی هند همچنین نگرانند که این پیمان ممکن است پاکستان را در رقابتش با هند جسورتر کند. اگرچه مقامات سعودی اصرار دارند که این توافق علیه دهلی‌نو نیست، اما به هرروی تعهد رسمی ریاض به اسلام‌آباد را نمی‌توان نادیده گرفت.

آثار منطقه‌ای

چینی‌ها نگاه خاصی به این توافق دارند.  لی شیجون، پژوهشگر «مرکز تحقیقات چین و عرب در زمینه اصلاحات و توسعه» در گفت‌وگو با شینهوا، نسبت به تفسیرهای اغراق‌شده درباره این توافق هشدار داد. او تأکید کرد که این توافق نه یک تصمیم آنی و شتاب‌زده و نه یک واکنش هدفمند به یک رویداد خاص است.

لی به شینهوا گفت که عربستان سعودی در سال‌های اخیر با در نظر گرفتن عوامل ایدئولوژیک، جغرافیایی، انرژی و امنیتی، علاقه شدیدی به توسعه روابط با پاکستان نشان داده است. او افزود که علاوه بر حمایت متقابل در منافع اصلی، عربستان سعودی وام‌های قابل توجهی را تعهد کرده و سرمایه‌گذاری خود در پاکستان را گسترش داده است که اهمیت این اقدامات آشکار است.

لی افزود: «بنابراین، انعقاد پیمان دفاع متقابل میان دو کشور، در نهایت یک نتیجه طبیعی از روند متنوع‌سازی سیاست امنیتی و دفاعی عربستان سعودی و تعمیق روابط ریاض و اسلام‌آباد در حوزه امنیتی است.» او گفت: «این اقدام به رهبری عربستان سعودی، به ترویج بحث و عمل در مورد مفهوم دفاع جمعی در میان کشورهای شورای همکاری خلیج فارس کمک خواهد کرد.»