جای خالی تناسب در توسعه گردشگری بافت تاریخی بوشهر

محسن پورنبی – دانش آموخته معماری و فعال حوزه گردشگری

 جوامع در رقابت با دیگر جوامع، خود را لحظه به لحظه در عرصه‌های گوناگون در عقب ماندگی و پیش‌روندگی بررسی می‌کنند. تا چند دهه پیش نام آن را رشد می‌نامیدند و شاخص‌های متنوعی از رشد اقتصادی، عدالت اجتماعی و توسعه آموزش و بهداشت می‌سنجیدند. در دهه‌های بعد تولد مفاهیم جدیدی مانند توسعه و توسعه پایدار، نگاه های عمیقی‌تری را گشودند.

توسعه به معنای رشد متوازن در همه حوزه های مذکور است. توسعه پایدار به معنای توسعه‌ای است متوازن در مصرف منابع به گونه‌ای سهم نسل‌های آینده محفوظ بماند، سهم هر زیست‌بوم به زیست بومی دیگر منتقل نشود، مصرف منابع بر اساس نیازهای کاذب نباشد.

منابع عموما به دو دسته طبیعی و فرهنگی تقسیم می‌شوند. منابع طبیعی شامل هوا، خاک، آب و… هستند. منابع فرهنگی شامل اصول اخلاقی، هنجارهای اجتماعی و میراث فرهنگی و… هستند.

یکی از منابع مهم میراث فرهنگی هر جامعی فضای زیست و عناصر ناملموس مرتبط با آن فضای زیست هست. بافت‌های تاریخی با ساکنان بومی آن نمودی عینی از حضور این دو عنصر مهم هستند.

بافت تاریخی بوشهر یکی از معدود بافت‌های پویا و با ویژگی‌های منحصر به فرد و اعلایی است. بدون ادراک دلایل پدیدارشناسی، ماندگاری این دو عنصر هرگونه مداخله در کوتاه مدت و بلندمدت منجر به آسیب به این منبع ارزشمند خواهد شد.

برای مداخله منجر به احیا در هر بنا یا بافت تاریخی باید به ارزش‌های آشکار و پنهان آنها (خاصه ارزش‌های مناسب عصر حاضر) و زیست و نیازهای انسان امروزی(خاصه نیازهایی که از خوی طمعکار بشر برنخاسته باشد) توجه کرد.

توازن میان این تو بخش چیزی است بنده آن را پایداری در مصرف منابع میراث فرهنگی فرهنگی می‌نامم. غلتیدن افراطی به هر سو منجر به زوال این منبع ارزشمند خواهد شد.

صنعت گردشگری به عنوان یکی از صنعت‌های رو به رشد جهانی یکی از مهم‌ترین مصرف‌کنندگان و یاریگران این منبع ارزشمند به شمار می‌رود. با این تعریف هیچ کدام بر دیگری منت و فخری ندارد.

در سال‌های اخیر صنعت گردشگری بوشهر با بافت تاریخی بوشهر و چند عنصر فرهنگی دیگر در گردشگری کشور عرض اندامی داشته است.

شایسته است در ابتدا گردشگری بوشهر برای حفظ این مهم‌ترین منبع رشد خود به شناخت، حفظ و احیا آن متعهد باشد.

بسیار بختیار هستیم که متولی هر دو بخش از سال‌ها پیش در یک اداره کل ادغام شده و باید انتظار عملکرد بهتری در پایداری منابع میراثی داشته باشیم.

انصافا با وجود اتفاقات مثبتی که در یک دهه اخیر در نگهداری بافت تاریخی بوشهر رقم خورده باز با شرایط مطلوب فاصله بسیار داریم.

افسوس ابدی بنده کم‌کاری گذشتگان و فرصت اندک ما و نسل فعلی برای نگاهداشت همین اندک میراث مان است که فرصت کمترین خطا را از ما گرفته است.

یکی از مهم ترین خطاها که صنعت گردشگری در یاریگری برای احیا بافت تاریخی بوشهر باید از آن اجتناب کند سطحی‌نگری و رواج آن است. صنعت گردشگری به عنوان یک صنعت در حوزه تفریح و سرگرمی طبیعی است که همیشه درگیر عناصر سطحی و سطحی نگرانه باشد‌.

تکیه کردن به چیزی که متعلق خود(در اینجا بافت تاریخی و فرهنگ بوشهر) نیست که یکی از مهمترین سطحی‌نگری هاست.

اگر بخواهیم زیبایی را در یک کلمه تعریف کنیم. می شود تناسب. تناسب اجزا با یکدیگر. تناسب اجزا با کل. تناسب کل با بستر. تناسب کل با معنا. در هر خلق و مداخله‌ای باید این چهار تناسب رعایت شود.

در خیلی از مداخلاتی که در چند سال اخیر با هدف جذب گردشگر در بافت قدیم بوشهر انجام شده است این تناسب چهارگانه رعایت نشده است.

یکی از سطحی‌ترین آن‌ها، نقاشی‌هایی است که بر دیوارهای بعضی از بناها پدید آمده‌اند. تقریبا همه‌ی آن‌ها از همه یا بخشی از تناسبات محروم هستند.

اداره کل میراث فرهنگی همانگونه که خوشبختانه در حفظ میراث ملموس موفقیت‌هایی کسب کرده بایستی نسبت به حفظ میراث ناملموس حساس و مداخله‌گر باشد. هر اقدامی در تحدید و ترویج یک مداخله از ناحیه اداره کل میراث فرهنگی منجر به مشروعیت‌زدایی و مشروعیت بخشی آن اقدام می شود.

اتفاقی که طی هفته های اخیر از سوی میراث تحت عنوان مسابقه دیوارنگاری و نقاشی دیواری در بافت تاریخی بوشهر در حال رقم خوردن بود نمونه ترویج و مشروعیت‌بخشی به یک اقدام نامتناسب و نازیبا بود.

خوشبختانه با کنشگری به موقع دغدغه‌مندان بافت تاریخی و شنیدن صدای آنان توسط اداره‌کل میراث فرهنگی بوشهر این پروژه لغو گردید.

این حرکت دغدغه مندانه نباید در این واکنش سلبی خلاصه و تمام شود، بایستی با یک کنش ایجابی تکمیل شود. پیشنهادهای قابل اجرا به عنوان جایگزین بهترین کنش از سمت دغدغه‌مندان است که حتما از ناحیه اداره‌کل میراث فرهنگی و دیگر متنفذین بافت تاریخی مورد استقبال قرار می‌گیرد.

پیشنهادات علاوه بر پشتیبانی از نکات مطرح شده متناسب با محدودیت‌های موجود باید باشد.

-کاشت گیاهان به صورت خاص درخت: متاسفانه بافت تاریخی بوشهر از فقر فضای حتی در مقابل دیگر محلات بوشهر رنج می برد. این مهم حتی توسط گذشتگان هوشمند ما هم مورد غفلت قرار گرفته است. انتخاب گونه مناسب و متناسب هم به زیبایی و هم ترسیب کربن کمک خواهد کرد.

-اجرای گچکاری با الگوی هندسی برگرفته از معماری بوشهر: یکی اصول و الگوهای معماری بوشهر تکرار مکرر یک سری الگو است که می توان از آن‌ها برای روح بخشی به دیوارهای مرده( دیوارهای بلوکی و سیمانی و… و تاکید می شود دیوار گچی یک دیوار زنده است) و معابر مرده ( شامل کوچه‌هایی که محل هیچ گذرنده‌ای نیست می شود و یا هیچ در و پنجره به آن گشوده نمی‌شود).

روشنایی: چه خود روشنایی (به شرطی که واقعا زیبا و متناسب باشد، نه آنگونه زمخت و بد ریخت که اداره زمخت توانیر اجرا کرده است) و چه نوری که در شب از آن ساطع می‌شود آورنده زیبایی و امنیت در پنهانی ترین کوچه‌های بافت تاریخی خواهد شد. کمک گرفتن از خود مردم برای نصب این روشنایی ها در سردر خانه‌هاشان هم باعث کاهش هزینه‌ها و احساس تعلق خاطر خواهد شد.

– جمع‌آوری زباله: اگر از نگارنده بپرسید نازیباترین پدیده‌ای که در بافت رخ می‌دهد چیست بدون اندکی تأمل خواهم گفت زباله. زباله‌هایی که توسط ساکنین، دیگران شهروندان و گردشگران تولید می‌شوند. توجه به فرایند، انباشت و محل تولید زباله برای کنترل نازیبایی حاصل زباله راهگشاست. در این زمینه آگاهی بخشی به اهالی و فعالین کسب‌وکار درون محدوده و حاشیه بافت تاریخی بوشهر راهکار مؤثری است.