آتش بس در مخاصمات مسلحانه؛ ابزاری برای پایان بخشیدن به خشونت یا فرصتی برای تجدید قوا؟

بهمن نکیسا | دکترای حقوق بین الملل

برخی از متفکران حقوق و روابط بین الملل و جامعه شناسان، جنگ را یک نوع رابطه می دانند. این رابطه همانگونه که از مفهوم و معنا و ظاهرش پیدا است البته از نوع رابطه خصمانه می باشد که در عرصه بین المللی (منازعات بین المللی) بین دو یا چند کشور رخ می دهد و یا از نوع منازعات مسلحانه میان گروه‌های داخل یک کشور است (منازعات مسلحانه غیربین‌المللی) که می تواند دارای ریشه ها یا منشاء متفاوت باشد.

با عنایت به مذموم بودن جنگ در نزد اندیشمندان مصلح و افکار عمومی جهانی، برای این پدیده شوم نیز ناگزیر بایستی قواعد و مقرراتی تنظیم کرد و آن را قاعده مند نمود. از این رو جنگ که در نوع خود بدترین رویداد در روابط بین دولت ها (در عرصه بین المللی) و گروه ها (در عرصه داخلی کشورها) می باشد نیز دارای قواعدی است که چارچوب مشخصی را برای اطراف آن(طرف های درگیر جنگ) معین می نماید.

«حقوق جنگ» یا «مخاصمات مسلحانه»، یکی از مهمترین فصول حقوق بین الملل عمومی را تشکیل می دهد. این حقوق به دو دسته «حقوق بر جنگ» و «حقوق در جنگ» تقسیم می گردد. «حقوق بر جنگ» به موضوعاتی چون توجیه و چگونگی آغاز جنگ، جنگ عادلانه و اینکه چرا باید اصولاً جنگ کرد می پردازد در حالی که در «حقوق در جنگ» به حقوق انسان هایی که در عرصه درگیری و جنگ گرفتار شده اند پرداخته می شود. یکی از ابتکارات نوین در عرصه حقوق بین الملل و در رابطه با «حقوق در جنگ» وضعیت و برقراری «آتش بس» (Ceasefire) می باشد که می توان از آن به عنوان مقدمه ای به جهت ترک مخاصمه و به دنبال آن انعقاد معاهده صلح یاد نمود. آتش بس یکی از مهم ترین ابزارهای دیپلماتیک، سیاسی و حقوقی برای مهار خشونت در مخاصمات مسلحانه است.

این سازوکار نه تنها می تواند فرصتی برای کمک های بشردوستانه فراهم کند، بلکه مقدمه ای بر مذاکرات صلح پایدار است. با این حال، در بسیاری از موارد، آتش بس به عنوان ابزاری موقتی و تاکتیکی برای بازیابی قدرت نظامی یا تقویت مواضع سیاسی مورد سوء استفاده قرار می گیرد. در ادبیات حقوقی و سیاسی «آتش بس» به توافقی موقت یا دائم میان اطراف یک درگیری برای توقف خصومت اطلاق می شود. بر اساس دامنه و مدت زمان، آتش بس را می توان به انواع مختلفی تقسیم نمود. گاهی آتش بس جنبه انسان دوستی داشته و به منظور ارائه کمک های بشردوستانه، تخلیه غیرنظامیان، تبادل اسرا و یا دفن اجساد مورد استفاده قرار می گیرد. گاهی آتش بس حالتی موقتی داشته و برای مدت محدودی با هدف فراهم نمودن و ایجاد فرصتی برای مذاکره یا توقف موقتی جنگ مورد استفاده قرار می گیرد که اصطلاحاً به آن آتش بس موقت می گویند.

اما در پاره ای مواقع آتش بس مقدمه ای برای حصول صلحی نهایی و پایدار بین اطراف درگیری مورد استفاده قرار می گیرد که نشان دهنده عزم و اراده طرفین درگیری برای پایان بخشیدن به منازعه و مخاصمه می باشد. آتش بس به عنوان یک مفهوم عملی، در اسناد مختلف بین المللی از جمله کنوانسیون های ژنو و پروتکل های الحاقی آن به صورت مستقیم یا غیر مستقیم مورد اشاره و توجه قرار گرفته است. هرگونه توافق آتش بس برای طرفین درگیری الزام آور بوده و نقض آن می تواند به عنوان نقض قواعد جنگ و حتی جنایت جنگی تلقی گردد.

برای حصول به آتش بس مقدماتی مورد نیاز است. بسیاری از آتش بس ها با میانجیگری بازیگران عرصه بین المللی از جمله سازمان ملل، دولت های ثالث، سازمان های بین المللی و منطقه ای و یا افراد ذی نفوذ بین المللی تحقق یافته و قابل حصول می باشد. لازم به ذکر است که موفقیت این میانجیگری به میزان قابل توجهی به بی طرفی، اعتبار شخص میانجی و اراده طرفین درگیری به پذیرش نظرات میانجی یا میانجیگران و دستیابی به آتش بس بستگی خواهد داشت.

اصولاً در راستای دستیابی به یک توافق آتش بس چالش هایی به جهت اجرایی شدن آن همواره وجود دارد که می توان به مواردی همچون نبود اعتماد میان طرفین درگیری، ابهام در مفاد توافق و وجود گروه های غیرقابل کنترل که متشکل از بازیگران غیردولتی یا گروه های مسلح خارج از کنترل دولت و یا اپوزیسیون هستند، اشاره نمود.

اگر چه آتش بس می تواند فضای مناسب برای گفتگو و حل و فصل مسالمت آمیز اختلاف را فراهم نماید اما بدون اراده سیاسی، سازوکار نظارتی قوی و حمایت جامعه بین المللی، تبدیل آن به صلحی پایدار مشکل به نظر می رسد. تجربه های مخاصمات مسلحانه در دهه های اخیر حاکی از آن است که آتش بس تنها در صورتی مؤثر خواهد بود که به عنوان یک ابزار راهبردی برای صلح استفاده شود نه فرصتی برای تجدید قوا و تداوم خشونت.