مرجان‌های خارگ و خارگو در مسیر زندگی دوباره

حامد عرب زاده

در دل آب‌های نیلگون خلیج فارس، جایی میان سکوت موج‌ها و تپش تنگه‌های استراتژیک، دو جزیره با دو هویت متفاوت اما پیوندی عمیق با دریا آرمیده‌اند؛ خارگ و خارگو.

اگرچه خارگ با صادرات نفت شناخته می‌شود و خارگو همچون جزیره‌ای خاموش، دور از هیاهوی صنعتی مانده است، اما هر دو، در بستر خود، میزبان یکی از ظریف‌ترین و پیچیده‌ترین زیست‌بوم‌های دریایی منطقه یعنی آبسنگ‌های مرجانی هستند.

یک بومی باسابقه جزیره خارگ در گفت‌وگو با خبرنگار مهر از روند نگران‌کننده سفیدشدگی و نابودی مرجان‌های دریایی در اطراف جزایر خارگ و خارگو خبر داد و خواستار اقدامات فوری و پایدار برای حفاظت از این زیست‌بوم حساس و ارزشمند شد.

علی احمدزاده فعال بومی و از صیادان قدیمی جزیره خارگ، با اشاره به کاهش چشمگیر سلامت آبسنگ‌های مرجانی در این منطقه گفت: مرجان‌ها مثل نفس دریا هستند. وقتی سفید می‌شوند، یعنی دریا دارد خفه می‌شود. ما از کودکی با این مرجان‌ها بزرگ شدیم، امروز اما بیشتر آنها بی‌رمق و مرده هستند.

وی با بیان اینکه آبسنگ‌های مرجانی اطراف خارگو هنوز تا حدی سالم باقی مانده‌اند افزود: برخلاف خارگ که بخشی از مرجان‌ها به‌خاطر نزدیکی به اسکله‌های نفتی آسیب دیده‌اند، خارگو هنوز بکر مانده اما با افزایش دمای آب، آلودگی، و لایروبی‌های اخیر، آن‌جا هم در خطر است.

به گفته احمدزاده، بسیاری از ماهی‌های بومی منطقه درون ساختار مرجانی تخم‌ریزی و تغذیه می‌کنند و نابودی این ساختارها، به‌معنای فروپاشی تدریجی چرخه حیات در دریاست. وی تأکید کرد: مرجان‌ها فقط سنگ نیستند، زنده‌اند. وقتی مرجان بمیرد، ماهی و خرچنگ و حتی لاک‌پشت‌ها هم دیگر جایی برای زاد و ولد ندارند.

این بومی جزیره خارگ با انتقاد از نبود طرح جامع حفاظت از مرجان‌ها، از مسئولان خواست با مشارکت مردم محلی، طرح‌های زیست‌محیطی بلندمدت و هدفمند تدوین کنند.

وی گفت: ما که سال‌ها با دریا زندگی کرده‌ایم، می‌توانیم کمک کنیم تا مرجان‌ها زنده بمانند. کافی است آموزش و امکانات لازم فراهم شود. بعضی صیادها حاضرند حتی بخشی از دریا را برای احیای مرجان‌ها خالی بگذارند.

مرجان‌ها؛ ساختارهای زنده و ظریف در بستر دریا

آبسنگ‌های مرجانی (Coral Reefs) یا همان سنگ‌فرش‌های زنده دریا، از قدیمی‌ترین موجودات زنده روی زمین‌اند. کلونی‌هایی از پولیپ‌های ریز که با ترشح آهک، هزاران سال صرف ساخت ساختارهایی کرده‌اند که امروزه نقشی حیاتی در سلامت اکولوژیکی آب‌های گرمسیری دارند.

در اطراف جزایر خارگ و خارگو، مرجان‌ها در بسترهای کم‌عمق شکل گرفته‌اند؛ آن‌چنان که گویی در دل خلیج، باغ‌های زنده‌ای از رنگ، حیات و پایداری روییده‌اند. آن‌ها نه‌تنها پناهگاه گونه‌های ماهی، سخت‌پوستان، جلبک‌ها و مرجان‌های نرم‌اند، بلکه در کنترل کیفیت آب، مقابله با فرسایش ساحلی و حتی تنظیم دمای منطقه نقش‌آفرینی می‌کنند.

م احیای مصنوعی، راهی اثبات‌شده در خلیج فارس

یک کارشناس زیست‌دریا با اشاره به نتایج نخستین پایش مرجان‌های کاشته‌شده در بسترهای مصنوعی اطراف جزایر خارگ و خارگو، اعلام کرد که شرایط مرجان‌ها در این مناطق امیدوارکننده و نویدبخش بازگشت طبیعی تنوع زیستی است.

سارا رضوی در گفت‌وگو با خبرنگار مهر اظهار داشت: اطلاعات به‌دست‌آمده از این پایش نشان می‌دهد که پروژه احیای مرجان‌ها در اطراف این جزایر موفقیت‌آمیز بوده و بخش قابل توجهی از مرجان‌های کاشته‌شده، ضمن حفظ سلامت و ساختار زیستی خود، اکنون در مرحله آغاز پراکنش طبیعی قرار گرفته‌اند.

وی با بیان اینکه خلیج فارس از جمله حساس‌ترین پهنه‌های دریایی جهان است افزود: فشارهای ناشی از تغییرات اقلیمی، آلودگی نفتی، فعالیت‌های صنعتی و افزایش دمای آب، در سال‌های اخیر خسارت زیادی به اکوسیستم‌های دریایی وارد کرده است، اما مرجان‌های خارگ و خارگو توانسته‌اند در برابر این فشارها تاب‌آوری قابل توجهی از خود نشان دهند.

رضوی با اشاره به سابقه سفیدشدگی مرجان‌ها در منطقه خاطرنشان کرد: مرجان‌ها به‌عنوان یکی از شاخص‌های اصلی سلامت دریا شناخته می‌شوند و حضور فعال و سالم آن‌ها، نشانگر پایداری زیستی در منطقه است. در مقابل، آسیب دیدن مرجان‌ها نه تنها به زنجیره غذایی دریا آسیب می‌زند، بلکه به معیشت صیادان و توازن طبیعی ساحل نیز ضربه وارد می‌کند.

این کارشناس تأکید کرد که پروژه مرمت و کاشت مرجان بر بسترهای مصنوعی اگر به‌صورت مستمر اجرا شود، می‌تواند تأثیر مستقیمی بر احیای طبیعی بسترهای آسیب‌دیده داشته باشد و در بلندمدت، تنوع زیستی منطقه را تقویت کند. وی با بیان اینکه این تجربه قابل تعمیم به سایر جزایر جنوبی کشور نیز هست، خواستار تداوم چنین طرح‌هایی با همکاری نزدیک صنایع مستقر در سواحل و صیادان محلی شد.

رضوی گفت: بازسازی اکوسیستم‌های دریایی نیازمند برنامه‌ریزی دقیق، پایش علمی منظم و مشارکت فعال همه ذی‌نفعان است. اگر این مسیر با دقت و استمرار دنبال شود، می‌توان امید داشت که جزایر خارگ و خارگو به یکی از پایگاه‌های موفق احیای مرجان در خلیج فارس تبدیل شوند.

خارگ؛ جزیره‌ای میان صنعت و طبیعت

جزیره خارگ، که به‌دلیل تأسیسات نفتی‌اش یکی از مهم‌ترین نقاط استراتژیک ایران به شمار می‌رود، در کنار زیرساخت‌های عظیم صنعتی، در آب‌های پیرامونی خود اکوسیستم‌هایی زنده و شکننده دارد. مرجان‌های اطراف این جزیره، علی‌رغم مجاورت با اسکله‌های نفتی، همچنان در بخش‌هایی از بستر دریا زنده‌اند و بقایای قابل توجهی از گونه‌های سخت‌پوست و مرجان‌های شاخه‌ای و صفحه‌ای مشاهده شده است.

با این حال، آسیب‌پذیری این اکوسیستم بالا است؛ نشت نفت، آلودگی‌های گرمایی، تردد دریایی، و فعالیت‌های صنعتی، خطر فرسایش زیستی مرجان‌ها را دوچندان کرده است.

خارگو؛ پناهگاه بکر مرجان‌ها

در مقابل، جزیره خارگو با وسعتی بسیار کمتر از خارگ، اما با حضور حداقلی فعالیت‌های انسانی، همچنان یکی از بکرترین بسترهای مرجانی منطقه را در خود جای داده است. مطالعات میدانی از سوی پژوهشگران دانشگاهی و فعالان محیط زیست نشان می‌دهد که تنوع مرجان‌های اطراف خارگو در برخی نواحی حتی با جزایر جنوبی خلیج فارس برابری می‌کند.

این جزیره که بیشتر در کنترل طبیعی باقی مانده، زیستگاه انواع مرجان‌های سخت مانند Acropora و Poritesاست. ماهی‌های صخره‌ای، لاک‌پشت‌های دریایی و حتی برخی گونه‌های در حال انقراض از این ساختارهای زیستی برای تغذیه، تخم‌ریزی و محافظت استفاده می‌کنند.

تهدیدات جدی برای نگین‌های کف دریا

کارشناسان هشدار می‌دهند که تغییرات اقلیمی، افزایش دمای آب، سفیدشدگی مرجان‌ها (Bleaching)، آلودگی‌های شیمیایی، و فعالیت‌های انسانی کنترل‌نشده مهم‌ترین تهدیدات مرجان‌های خارگ و خارگو هستند. برخی گزارش‌ها از سفید شدن تدریجی مرجان‌های حاشیه‌ای خارگ و کاهش تراکم کلونی‌های مرجانی در اطراف اسکله‌های قدیمی خبر می‌دهند.

اگرچه خارگو هنوز از این آسیب‌ها در امان مانده، اما نبود طرح‌های حفاظتی رسمی، ضعف نظارت اکولوژیکی و فشارهای توسعه‌ای آتی می‌تواند این بستر بکر را نیز تهدید کند.

نخستین پایش مرجان‌های کاشته‌شده در خارگ و خارگو انجام شد

مدیرکل دفتر حفاظت از زیست‌بوم‌ها و سواحل دریایی سازمان حفاظت محیط زیست از انجام نخستین دور پایش سال ۱۴۰۴ از وضعیت مرجان‌های کاشته‌شده بر بسترهای مصنوعی در اطراف جزایر خارگ و خارگو خبر داد و نتایج به‌دست‌آمده را «بسیار امیدوارکننده» توصیف کرد.

شهرام فداکار با اشاره به نتایج مثبت این پایش اظهار داشت: مرجان‌های کاشته‌شده بر روی سازه‌های مصنوعی در وضعیت بسیار مطلوبی قرار دارند. این در حالی است که طی دو سال گذشته، تغییرات اقلیمی به‌عنوان یکی از جدی‌ترین تهدیدات برای اکوسیستم‌های دریایی شناسایی شده بود، اما خوشبختانه این بسترهای احیایی، تاب‌آوری مناسبی از خود نشان داده‌اند.

وی افزود: تداوم این روند و مشاهده سلامت مرجان‌ها، نویدبخش آغاز پراکنش طبیعی لاروها و گسترش مرجان‌ها بر روی بسترهای طبیعی منطقه در آینده نزدیک است؛ پدیده‌ای که می‌تواند در تسریع روند احیای زیستگاه‌های مرجانی نقشی اساسی ایفا کند.

فداکار همچنین از تداوم این اقدام در سال جاری خبر داد و گفت: برنامه‌ریزی شده است این تجربه موفق در سایر جزایر کشور نیز توسعه یابد. با جلب مشارکت صنایع مستقر در نواحی ساحلی و همکاری کارشناسان غواص سازمان محیط زیست، تلاش خواهیم کرد فشارهای وارده بر زیستگاه‌های حساس دریایی ناشی از آلودگی‌ها، تخریب‌ها و تغییرات اقلیمی را کاهش دهیم.

مدیرکل دفتر حفاظت از زیست‌بوم‌ها و سواحل دریایی، با تأکید بر رویکرد مشارکت‌محور در اجرای پروژه‌های احیای مرجانی گفت: این رویکرد بین‌بخشی، که بر همکاری میان دستگاه‌های اجرایی، نهادهای صنعتی و کارشناسان محیط زیست استوار است، یکی از اصول کلیدی در حفاظت مؤثر و پایدار از تنوع زیستی دریایی محسوب می‌شود.

فداکار در پایان با اشاره به جایگاه ویژه زیستگاه‌های مرجانی در برنامه‌های راهبردی سازمان حفاظت محیط زیست تصریح کرد: پایش و احیای زیستگاه‌های مرجانی از جمله اولویت‌های اصلی ما در راستای تحقق سیاست‌های کلی نظام و اهداف ملی است؛ به‌ویژه در چارچوب بند (ت) ماده (۶۰) قانون برنامه هفتم پیشرفت و نیز تعهدات بین‌المللی ایران در حفاظت از محیط زیست دریایی.

آینده مرجان‌ها، آینده خلیج فارس

جزایر خارگ و خارگو نه‌تنها نقاط استراتژیک نفتی و دریایی ایران‌اند، بلکه حافظان یک گنج زنده‌اند که با چشم غیرمسلح دیده نمی‌شوند. مرجان‌ها شاید صدایی نداشته باشند، اما پیام آن‌ها روشن است:

اگر برای حفاظت از این ساختارهای پیچیده، دیر بجنبیم، فردا تنها نقشه‌ای از یادها و عکس‌هایی رنگ‌باخته از آن‌ها باقی خواهد ماند.

منبع:مهر