پروژه شهر هوشمند بوشهر به کجا رسید؟

داود علیزاده

ماجرای «شهر هوشمند» در ایران سابقه‌ای بیش از یک دهه دارد. بر اساس آیین‌نامه مصوب هیأت دولت در سال ۱۳۸۹، دولت مکلف شده بود پنج استان کشور را به‌عنوان مناطق ویژه علم و فناوری انتخاب کند؛ مناطقی که قرار بود به بازوی توسعه دانش‌بنیان و پیشران تحول اقتصادی کشور تبدیل شوند. با وجود این، اجرای این سیاست از همان ابتدا با کندی همراه بود و پنج سال طول کشید تا در سال ۱۳۹۴ استان‌های اصفهان، یزد، خراسان رضوی، آذربایجان شرقی و بوشهر به‌عنوان نواحی نوآوری و موتور توسعه دانش‌بنیان معرفی شوند.

در ادامه همین مسیر و بر اساس ارزیابی‌های شورای عالی علوم، تحقیقات و فناوری (عتف)، در سال ۱۳۹۶ شهر بوشهر به‌عنوان نخستین پایلوت پروژه «شهر هوشمند» در کشور انتخاب شد؛ انتخابی که در زمان خود با واکنش‌های مثبت و انتظارات قابل‌توجهی همراه بود و بوشهر را در جایگاه پیشتاز یک پروژه ملی قرار می‌داد. قرار بود این پروژه با همکاری مرکز گسترش فناوری اطلاعات (مگفا) و مشارکت تمامی دستگاه‌های علمی، اجرایی و عمومی استان از جمله شهرداری بوشهر، اداره کل ارتباطات و فناوری اطلاعات، دانشگاه خلیج‌فارس، پارک علم و فناوری خلیج‌فارس و سایر ذی‌نفعان، پس از تعریف دقیق ابعاد و دامنه، وارد فاز اجرایی شود.

نخستین گام رسمی این پروژه در اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۸ با برگزاری کارگاه طراحی شهر هوشمند برداشته شد؛ رویدادی که بوشهر را به‌عنوان «اولین شهر هوشمند ایران» معرفی می‌کرد و وعده می‌داد این عنوان، صرفاً یک برچسب نباشد. پس از آن، همایش‌ها برگزار شد، نشست‌ها تداوم یافت و موجی از بازتاب رسانه‌ای شکل گرفت.

آذرماه ۱۴۰۰ نیز شهردار وقت بوشهر در نشستی با کارشناسان شرکت مگفا، بار دیگر بر جایگاه پروژه شهر هوشمند در برنامه‌های مدیریت شهری تأکید کرد. حسین حیدری در آن نشست گفته بود: «طرح هوشمندسازی یکی از برنامه‌هایی است که در شورای اسلامی شهر بوشهر اعلام شده و به‌عنوان برنامه‌های هدف شهرداری بندر بوشهر با جدیت دنبال می‌شود.»

با این حال، چند سال پس از این اظهارات، پرسش اصلی همچنان بی‌پاسخ مانده است؛ خروجی عملی این «جدیت» برای شهر چه بوده است؟ واقعیت آن است که یا پروژه از پیشرفت محسوسی برخوردار نبوده، یا اگر اقداماتی انجام شده، آن‌قدر محدود و کم‌اثر بوده که نمود عینی آن در زندگی روزمره شهروندان دیده نمی‌شود. حتی این احتمال مطرح می‌شود که شاید «هوشمندی» آن‌چنان زیرپوستی اجرا شده که شهروندان هنوز موفق به لمس آن نشده‌اند!

شهری که در آن هنوز کیفیت آنتن‌دهی تلفن همراه در برخی نقاط محل سؤال است و اینترنت پایدار ــ به‌عنوان پیش‌نیاز بدیهی هر شهر هوشمند ــ خود به یکی از گلایه‌های دائمی مردم تبدیل شده، چگونه می‌تواند مدعی هوشمندسازی در مقیاس شهری باشد؟ شهر هوشمند، پیش از هر چیز، به زیرساخت ارتباطی قابل اتکا نیاز دارد؛ زیرساختی که بدون آن، سایر اجزا صرفاً در حد طرح و سند باقی می‌مانند.

در سطح جهانی، شهرهایی مانند بارسلونا، آمستردام، سنگاپور، نیویورک، سان‌فرانسیسکو، دبی، کپنهاگ، سئول، توکیو و آدلاید به‌عنوان نمونه‌های پیشرو شهر هوشمند شناخته می‌شوند. شهرهایی که هوشمندسازی در آنها به مجموعه‌ای از شاخص‌ها و مولفه‌های مشخص منتهی شده است؛ از روشنایی هوشمند و مدیریت بهینه انرژی گرفته تا پارکینگ هوشمند، حمل‌ونقل شهری کارآمد، مدیریت داده‌محور پسماند، کشاورزی هوشمند و توسعه ساختمان‌های هوشمند.

نگاهی به وضعیت فعلی بوشهر نشان می‌دهد که حتی در ابتدایی‌ترین سطوح این شاخص‌ها نیز چالش‌های جدی وجود دارد. معضل ترافیک در محدوده‌هایی مانند میدان امام خمینی، خیابان سنگی و خیابان انقلاب، در کنار شلوغی و بی‌نظمی ترافیک خیابان‌های ساحلی در تعطیلات آخر هفته، سال‌هاست به بخشی از زیست روزمره شهر تبدیل شده است. نبود پارکینگ در هسته مرکزی شهر، خود به یک بحران مزمن بدل شده؛ بحرانی که حل سنتی آن نیز سال‌هاست روی زمین مانده، چه رسد به اجرای سامانه‌های پارکینگ هوشمند. مدیریت پسماند و هوشمندسازی بخش کشاورزی و شیلات هم که جای خود دارد!

اجرای پروژه شهر هوشمند نیازمند مجموعه‌ای از پیش‌شرط‌هاست؛ از اتصال بی‌سیم فراگیر و پایدار گرفته تا داده‌های منبع‌باز، امنیت قابل اعتماد و مدل‌های اقتصادی شفاف و پایدار. این عناصر، ستون‌های اصلی هر شهر هوشمند به‌شمار می‌روند؛ ستون‌هایی که نبود یا ناپایداری هر یک از آنها می‌تواند کل سازه را از کار بیندازد. رصد وضعیت فعلی بوشهر نشان می‌دهد این اجزا، دست‌کم به‌صورت یکپارچه، هنوز فراهم نشده‌اند.

همین فاصله ملموس میان عنوان «پایلوت شهر هوشمند» و واقعیت‌های جاری شهر، بیش از هر گزارش فنی یا آمار رسمی، وضعیت موجود را توضیح می‌دهد. فاصله‌ای که نه با تغییر عنوان‌ها پر می‌شود و نه با برگزاری همایش‌های بیشتر. اگر قرار است بوشهر از نقطه آغاز عبور کند، شهر هوشمند باید از سطح شعار به میدان عمل وارد شود؛ مسیری که آغاز آن، مستلزم شفافیت، پاسخ‌گویی و تصمیم‌های اجرایی مشخص است؛ نه صرفاً تداوم وعده‌ها.