خلیج فارس: روزنامه شرق، گزارشی از مرگ ۳۲ مددجو در حادثه مرکز «گام اول رهایی»؛ آنها که برای ترک اعتیاد رفتند؛ اما در آتش سوختند، را منتشر کرده است.
«گام اول رهایی» نام مرکز خصوصی ترک و بازتوانی اعتیادی در شهرستان لنگرود بود که مطابق با نام ثبت‌شده روی تابلوی مرکز، اولین گام را برای رهایی افراد درگیر با اعتیاد برداشت و در حادثه‌ای که در آدینه هفته گذشته رخ داد، 32 نفر را زنده‌زنده سوزاند. اینکه عزیز یک خانواده، فرزند، همسر و… برای ترک مواد مخدر و دریافت خدمات درمانی پس از ترک به مرکزی پناه می‌برند و خانواده چشم‌انتظار پاکی و برگشتن عزیزشان به خانه و زندگی هستند؛ اما وقوع حادثه‌ای که نشان از سهل‌انگاری دارد، او را به کام مرگ می‌کشاند، نه‌تنها دلخراش است؛ بلکه می‌تواند امید بسیاری از نیازمندان به دریافت خدمات برای ترک مصرف مواد مخدر را از بین برده و نگرانی از شرایط نگهداری و وضعیت رعایت استاندارد در این مراکز را افزایش دهد؛ مثل زمانی که اخبار تلخی از انجام اقدامات تنبیهی و خشونت‌آمیز در برابر افراد دارای اعتیاد در مراکز مختلف منتشر و گزارش می‌شد.
باز هم نوشدارو پس از مرگ سهراب؛ چرا‌که بعد از رسانه‌ای‌شدن این حادثه، رئیس شورای تأمین گیلان به خانواده‌های قربانیان این حادثه تسلیت گفته و از دستگیری یا تحت نظر بودن مدیران کمپ و مسئولانی که در این زمینه وظایفی بر عهده داشتند، خبر داده است. همچنین رئیس سازمان بهزیستی کشور خواستار رسیدگی فوری به آسیب‌دیدگان حادثه آتشسوزی در مرکز درمان و بازتوانی اعتیاد شده است؛ در‌حالی‌که مددجویان سازمان بهزیستی نیز از خدمات فعلی این سازمان ناراضی هستند.
به گفته یکی از افراد محلی به خبرنگار «شرق»، زمان وقوع آتشسوزی با زمان گزارش حادثه به مأموران آتش‌نشانی فاصله داشته و با توجه به اینکه درهای ورود و خروج کمپ‌ها قفل می‌شوند، تعداد زیادی از بیماران پشت در مانده و در این حادثه قربانی شعله‌های آتش می‌شوند. این ساختمان در گذشته مدرسه و متعلق به سازمان آموزش و پرورش بوده که در چند سال گذشته با عنوان مرکز درمان سوءمصرف مواد مخدر فعالیت داشته است.
در مرکز «گام اول رهایی» لنگرود 40 فرد دارای اعتیاد که در حال سپری‌کردن دوره ترک و درمان بودند، پذیرش شده و طبق اعلام مسئولان این تعداد مددجو بیش از ظرفیت قانونی و استاندارد بوده؛ به‌طوری‌که غافلگیری شبانه، محبوس‌شدن و ازدحام جمعیت از دلایل افزایش فوتی‌ها در این مرکز ترک اعتیاد اعلام شده است.
البته طبق اعلام اولیه معاون سیاسی، امنیتی و اجتماعی استاندار گیلان در تشریح دلیل آتشسوزی کمپ، آتش‌گرفتن بخاری، سرایت آتش به پرده و نهایتا آتشسوزی کل ساختمان در عین غافلگیری مددجویان و مسئولان کمپ علت اصلی بوده؛ اما تمام ابعاد این حادثه جای بررسی همه‌جانبه دارد.
ضرورت بررسی وضعیت کپسول‌های آتش‌نشانی
درعین‌حال «عباس دیلمی‌زاده»، مدیر‌عامل جمعیت تولد دوباره، پس از وقوع حادثه آتشسوزی در کمپ ترک اعتیاد لنگرود به خبرنگار «شرق» می‌گوید: «آن‌طور که در تصاویر مشخص است، سقف‌های این مرکز از جنس چوب بوده که به خاطر آب و هوای شهر می‌تواند قابل قبول باشد؛ اما مسئله دیگر به رعایت استانداردها بر‌اساس آیین‌نامه و ضوابط موجود در این مرکز برمی‌گردد که پروتکل‌ها تا چه میزان در زمینه زیر‌بنا، بنا و دیگر الزامات در زمان راه‌اندازی و صدور مجوز، مورد توجه قرار گرفته است. از سوی دیگر بررسی وضعیت رعایت استانداردهای آتش‌نشانی در این مرکز نیز نیازمند توجه است. در بسیاری از مواقع تاریخ استاندارد استفاده و انقضای کپسول‌های آتش‌نشانی از سوی کارشناسان سازمان بهزیستی تذکر داده می‌شود که وضعیت رعایت این ضوابط در این مرکز نیز نیازمند بررسی دقیق است».
او در پاسخ به این سؤال که طبق برخی تجربه‌های گذشته، تا چه میزان احتمال عمدی‌بودن این سانحه وجود دارد، می‌گوید: «با مرور سوابق گذشته از جمله مرکز «شفق» این آتشسوزی از سوی مددجوها در مراکز اجباری ترک اعتیاد که فرد تمایلی به ترک ندارد، صورت می‌گیرد تا آنها بتوانند مرکز را ترک کرده و فرار کنند. در‌این‌میان وقتی مرکز از نگهبان حرفه‌ای هم برخوردار نباشد، درصد وقوع اتفاقات تلخ بسیار زیاد است».
تعرفه ناچیز سازمان بهزیستی برای نگهداری در مراکز ترک
«دیلمی‌زاده» با اشاره به معضلات بی‌شمار مراکز ترک اعتیاد از جمله تعرفه نگهداری از افراد دارای اعتیاد تصریح می‌کند «تعرفه سازمان بهزیستی برای نگهداری از بیماران بسیار ناچیز و برای دوره یک‌ماهه، دو میلیون تومان است؛ در‌حالی‌که این مبلغ کفاف اداره ساختمان، کارکنان، هزینه‌ها، بیمه، امکانات بهداشتی، ویزیت‌های هفتگی و در نظر گرفتن یک پزشک به‌عنوان مسئول فنی و… را نمی‌دهد. یارانه اختصاصی به هر مرکز که طی تفاهم‌نامه‌های سالانه بسته می‌شود، بر‌اساس درجه‌بندی مراکز متفاوت و ناچیز است».
او ضمن تأکید بر اینکه باید تمام زوایای پنهان در این مرکز بررسی شود، ادامه می‌دهد: «باید بررسی شود که میزان سرمای هوا در ساعات قبل و زمان وقوع حادثه آتشسوزی در لنگرود تا چه میزان بوده که با روشن‌کردن بخاری، آتشسوزی رخ داده است. مسئله بعدی این است که وقتی آتشسوزی در فضایی نه‌چندان بزرگ که نفرات زیادی آنجا حضور دارند، رخ می‌دهد، همه افراد تلاش می‌کنند آتش را خاموش کنند؛ پس تعداد بالای قربانیان و ساعت وقوع حادثه نشان می‌دهد که تمام بیماران خواب بوده‌اند و آتشسوزی در زمان خواب رخ داده است».
ضرورت بررسی ابعاد همه‌جانبه در کمپ لنگرود
او وقوع حادثه آتشسوزی در کمپ لنگرود را هشداری برای مراکز دیگر اعلام کرده و تشکیل و بررسی شورای تأمین استان را در مشخص‌شدن ابعاد کامل حادثه مؤثر می‌داند؛ «جای خالی وجود یک نگهبان با‌تجربه و حرفه‌ای در این مرکز احساس می‌شود و جای بررسی دارد که چرا نگهبان شیفت شب که باید تا صبح بیدار و از مرکز مراقبت می‌کرده، به‌موقع این حادثه را گزارش نداده؛ پس ممکن است که در این مرکز نگهبان فعال نبوده است. وضعیت رعایت استانداردهای آتش‌نشانی مسئله مهم دیگری است که تاریخ انقضا کپسول‌های آتش‌نشانی و شرایط آنها باید بررسی شود».
به گفته دیلمی‌زاده، فعال اجتماعی، این مراکز عموما خصوصی بوده و تحت نظارت سازمان بهزیستی فعالیت می‌کنند. حالا اینکه اعلام می‌شود ساختمان متعلق به آموزش و پرورش بوده، به این معنی است که آموزش و پرورش این مرکز را به یک مؤسسه غیر‌دولتی و تحت نظارت سازمان بهزیستی اجاره داده است که به هر حال این موضوع هم از حساسیت و ناگواری این سانحه کم نمی‌کند.
آفت گسترش بی‌رویه مراکز ترک اعتیاد
«گسترش بی‌رویه کمپ‌های ترک اعتیاد در کشور از اواخر سال 80 و ابتدای دهه 90، در وقوع حوادث بی‌شماری مثل آتشسوزی در کمپ لنگرود تأثیر زیادی دارد. اگر به نمودار آماری مربوط به راه‌اندازی این مراکز از سال 85- 86 که اولین مجوز برای راه‌اندازی کمپ‌ها صادر شده، توجه کرده و آن را با آمار یا نمودار امروز مقایسه کنیم، مشخص می‌شود که آفت گسترش بی‌رویه در یک مقطع زمانی بسیار هشدار‌دهنده بوده و می‌تواند رعایت استاندارد در مراکز را زیر سؤال ببرد. در عین حال مدل ارزان‌قیمتی از ترک مواد مخدر با عنوان کمپ‌های ارزان‌قیمت نیز در کشور وجود دارد، مشکلات اقتصادی موجود هم به گونه‌ای بوده که عده‌ای از خدمات ارزان‌قیمت برای ترک استفاده کنند.
ستاد مبارزه با مواد مخدر و سازمان بهزیستی هم بودجه کافی برای راه‌اندازی مراکز گران‌قیمت ندارد؛ به‌همین‌دلیل این معضل و اتفاقات تلخ این‌چنینی را باید از دیدگاه اقتصادی و به‌عنوان یک مسئله اقتصادی نیز بررسی کنیم». مدیر جمعیت تولدی دوباره، این نکات را مطرح می‌کند: «خانواده‌ای که در شرایط سخت اقتصادی تنها می‌تواند یک تا دو میلیون تومان برای ترک اعتیاد فرزند خود پرداخت کند، باید سراغ چه مراکزی برود؟ چه مراکزی از نظر امکانات و ساختار محیطی از امنیت کافی برخوردار است؟ رعایت استاندارد در مرکزی که 40 نفر قرار است نگهداری و بستری شود، به رقم درخورتوجهی نیاز دارد که تعرفه‌های فعلی مراکز را به استانداردها نمی‌رساند».
به گفته این فعال اجتماعی در حوزه اعتیاد، در طول دورانی که آمار راه‌اندازی کمپ‌های ترک اعتیاد رو به افزایش بود، فشار زیادی از سوی افراد صاحب نفوذ در مناطق جغرافیایی کشور به کارکنان، مدیران و کارشناسان سازمان بهزیستی برای گرفتن مجوز وارد آمد که نتیجه آن را مشاهده کرده‌ایم.
ضرورت توجه به پروتکل «راه‌اندازی محیطی امن و عاری از مواد مخدر»
«دیلمی‌زاده» وقوع حوادث تلخ مثل آتشسوزی کمپ «گام اول رهایی» در لنگرود را زنگ خطری برای دیگر مراکز به‌ویژه مسئولان و سیاست‌گذاران می‌داند؛ «باید توجه کنیم که افراد درگیر با اعتیاد با برخورداری از امکانات و توان مالی متفاوت به امکانات و برنامه‌های درمانی متفاوتی نیاز دارند؛ همچنین اولین پروتکل درمان‌های اقامتی در ایران از طرف جمعیت تولدی دوباره همراه با دوستانی طراحی و آماده شده است که محور اصلی آن روی این جمله «راه‌اندازی محیطی امن و عاری از مواد مخدر» استوار است. حالا با توجه به این پروتکل راه‌گشا از هفت سال گذشته تأکید داشتیم که کار غربالگری و نظارت بر مراکز ترک اعتیاد انجام شود و این کار به معنی تعطیلی مراکز نیست. رعایت استاندارد و کیفیت مورد نیاز در این مراکز برای راه‌اندازی یک مرکز امن مورد توجه قرار داشت تا بر‌اساس‌این به مراکز مهلت و فرصت کافی برای به دست آوردن استانداردهای لازم و افزایش کیفیت داده شده و به مراکزی هم در این حوزه که با استاندارد اصلی فاصله داشته و نمی‌توانند در این زمینه به مرحله بهینه برسند، هشدار و اخطار داده شود. بی‌تردید رعایت این نکات می‌تواند به حفظ جان انسان‌ها کمک کند».
فشار اقتصادی و نیاز به خدمات ارزان‌قیمت برای ترک اعتیاد
به گفته این فعال اجتماعی، تولدی دوباره از سال 1387، از صد مرکز ترک اعتیاد به شش مرکز علاوه بر مراکز کاهش آسیب رسیده است و این اقدام در راستای غربالگری و استاندارد‌سازی مراکز انجام شده است «بر‌اساس محاسبه‌های انجام‌شده، حدود 94 مرکز از استانداردهای لازم برخوردار نیستند و شاید اگر غربالگری نشده بود، اتفاق تلخ مشابهی هم رخ داده بود. به‌همین‌دلیل امکان عضویت به مراکزی که از استانداردهای کافی برخوردار نبودند، داده نشد.
«دیلمی‌زاده» تأکید می‌کند که خانواده‌ها در ایران به درمان‌های ارزان‌قیمت اما استاندارد و با کیفیت برای ترک اعتیاد نیاز دارند و امیدوار هستیم تا سازمان بهزیستی کشور راه‌های بهینه‌تری را برای ترک اعتیاد و پیشگیری از وقوع حوادث دلخراش در کمپ‌های ترک اعتیاد اعمال کند.
داده‌های ستاد مبارزه با مواد مخدر که در سالنامه مرکز آمار ایران منتشر شده، نشان می‌دهد که بیش از یک‌میلیون‌و ۶۰۰ هزار نفر، به اختیار یا اجبار به مراکز نگهداری و درمان اعتیاد مراجعه کرده‌اند. از این میان یک‌میلیون‌و ۴۹۱ هزار نفر به همت خود یا افراد خانواده به این مراکز مراجعه و حدود ۱۰۹ هزار نفر نیز، طبق ماده 16 قانون مبارزه با مواد مخدر، با حکم مقام قضائی به مراکز ترک اعتیاد فرستاده شدند؛ حالا با توجه به رشد قارچ‌گونه مراکز و انتقاد از اعمال سیاست‌های اجباری در ترک اعتیاد، مشخص نیست که نظارت و سرکشی بر این مراکز با چه سازوکاری دنبال می‌شود.
«مهدی خدمت‌بین دانا»، مدیرکل سازمان بهزیستی گیلان، روز گذشته در آخرین تماس و پیگیری خبرنگار «شرق» اعلام می‌کند که در حال ارائه توضیحات به شورای تأمین استان بوده و بعد از به دست آوردن جزئیات کامل، در این زمینه گفت‌وگو می‌کند. تا زمان تنظیم و انتشار گزارش، امکان مصاحبه با این مسئول در سازمان بهزیستی فراهم نشد.