خلیج فارس:در زمستان گذشته، ایالات متحده با صادرات بیش از ۵ میلیارد متر مکعب گاز طبیعی مایع (ال‌ان‌جی) به ترکیه که نسبت به زمستان سال قبل دو برابر شده است، به‌طور آرام و بی‌هیاهو به دومین تأمین‌کننده گاز این کشور تبدیل شد.
به گزارش«خلیج فارس» به نقل از عصر ایران؛ این جهش در صادرات ال‌ان‌جی آمریکا نه تنها نشانه افزایش حضور انرژی ایالات متحده در بازار منطقه‌ای است، بلکه بیانگر تغییر راهبردی ترکیه در تنوع‌بخشی به منابع وارداتی و کاهش وابستگی به گاز خط لوله‌ای از کشورهای همسایه، به‌ویژه ایران و روسیه، نیز هست.
این روند با سرمایه‌گذاری ترکیه در زیرساخت‌های ال‌ان‌جی و توسعه پایانه‌های وارداتی تقویت شده است.
کاهش صادرات گاز ایران به ترکیه و رقابت با آذربایجان
در مقابل، صادرات گاز ایران به ترکیه با افت قابل‌توجهی مواجه شده و در زمستان گذشته به حدود ۸۳۰ میلیون متر مکعب کاهش یافته که کاهش ۳۹ درصدی نسبت به مدت مشابه سال قبل را نشان می‌دهد. در همین زمان، آذربایجان با صادرات ۲.۷ میلیارد متر مکعب گاز جایگاه خود را در بازار گاز ترکیه تثبیت کرده است.
کاهش سهم ایران به عوامل متعددی از جمله قیمت بالاتر گاز ایران نسبت به رقبا، عدم انعطاف‌پذیری قراردادهای گازی، و بلاتکلیفی در تمدید قرارداد فعلی (تا ماه ژوئیه سال ۲۰۲۶ اعتبار دارد) مرتبط است.
پیامدهای تغییرات در بازار گاز ترکیه برای ایران
چرخش راهبردی ترکیه به سوی منابع متنوع‌تر و افزایش واردات ال‌ان‌جی آمریکا هم‌زمان با کاهش صادرات ایران، می‌تواند جایگاه منطقه‌ای ایران در بازار گاز را تضعیف و درآمدهای ارزی ناشی از صادرات گاز را کاهش دهد. این تحول همچنین قدرت چانه‌زنی تهران را در مذاکرات قیمتی و تمدید قراردادهای گازی با آنکارا کاهش می‌دهد.
هم‌زمان، تلاش ترکیه برای تقویت تولید داخلی از میادین گازی دریای سیاه، فشار مضاعفی بر جایگاه ایران وارد می‌آورد و رقابت در بازار ترکیه را دشوارتر می‌کند.
فرصت‌های ترانزیتی ایران در شرایط رقابت
با وجود کاهش صادرات مستقیم، ایران همچنان از موقعیت ژئوپلیتیکی مهمی به‌عنوان مسیر ترانزیتی گاز ترکمنستان به ترکیه برخوردار است. این موقعیت امکان کسب درآمد از محل حق ترانزیت، افزایش نفوذ منطقه‌ای و انجام سوآپ گازی برای تأمین نیازهای داخلی را فراهم می‌کند.
ادعا می شود که بهره‌برداری از این ظرفیت‌ها می‌تواند تا حدی زیان ناشی از کاهش صادرات مستقیم را جبران کند و سهم نسبی ایران را در معادلات انرژی منطقه حفظ نماید.
تأثیرات ژئوپلیتیکی کوتاه‌مدت و بلندمدت
در کوتاه‌مدت، پروژه‌هایی مانند خط لوله ترانس‌آناتولی و افزایش واردات گاز از آذربایجان و آمریکا و هم چنین بهره‌بردای از منابع گاز طبیعی ترکیه در دریای سیاه وابستگی آنکارا به گاز ایران را به سرعت کاهش داده‌اند. این روند منجر به افت محسوس صادرات گاز ایران به ترکیه و کاهش درآمدهای ارزی شده است. همچنین، ایران با چالش‌های تولید و نیاز به سرمایه‌گذاری عظیم (حدود ۱۶۰ میلیارد دلار) برای توسعه میادین روبه‌روست که شرایط کوتاه‌مدت را پیچیده‌تر می‌کند.
در بلندمدت، تنوع‌بخشی منابع گاز توسط ترکیه شبکه‌ای از تأمین‌کنندگان منطقه‌ای ایجاد کرده که نوعی محاصره تدریجی انرژی در اطراف ایران به‌شمار می‌آید و می‌تواند موقعیت ژئوپلیتیکی تهران را تضعیف کند. در این بین باید به افزایش نقش انرژیهای تچدید پذیر در تامین برق ترکیه نیز باید اشاره کرد.
با این حال، برخی کارشناسان انرژی بر این عقیده هستند که قراردادهای بلندمدت و نقش ترانزیتی ایران همچنان می‌تواند مؤثر باشد. کاهش تحریم‌ها و جذب سرمایه‌گذاری در زیرساختار انرژی، فرصت بازگشت و تقویت سهم ایران در بازار را فراهم خواهد کرد. البنه این ادعا با دینامیک‌های بازار منطقه ای گاز طبیعی در تضاد است.
پیامدهای منطقه‌ای و نقش آذربایجان
کاهش سهم ایران در بازار گاز طبیعی ترکیه و رشد نفوذ آذربایجان و آمریکا موازنه قدرت انرژی در منطقه را دگرگون کرده است. ترکیه اکنون در مسیر تبدیل شدن به هاب انرژی منطقه‌ای قرار دارد و با توسعه زیرساخت‌ها، نفوذ ژئوپلیتیکی خود را افزایش داده است.
ایران با چالش‌های اقتصادی و سیاسی جدیدی مواجه است، اما با بهره‌گیری از ظرفیت ترانزیتی و دیپلماسی انرژی می‌تواند بازیگری مؤثر در منطقه باقی بماند.
ثبات آذربایجان پس از پایان مناقشه قره‌باغ و حمایت ترکیه و چین، این کشور را در موقعیت ژئوپلیتیکی قوی قرار داده است. این شرایط نگرانی‌هایی برای ایران ایجاد کرده است، از جمله اتهام‌هایی مبنی بر حمایت ایران از ارمنستان، که نیازمند رویکرد محتاطانه‌تر، دیپلماسی فعال و مدیریت بحران است تا ثبات منطقه‌ای حفظ شود.
آگاهی ترکیه از ناتوانی ایران برای تامین گاز طبیعی
دالغا خاتین‌اوغلو، کارشناس انرژی ساکن آذربایجان، درباره تأثیر افزایش صادرات ال‌ان‌جی آمریکا به ترکیه می‌گوید: «آمریکا حدود یک دهه پیش صادرات ال‌ان‌جی به ترکیه را آغاز کرد؛ زمانی که ایران دومین تأمین‌کننده بزرگ گاز ترکیه بود. در سال ۲۰۲۳، صادرات ال‌ان‌جی آمریکا به ۶ میلیارد مترمکعب رسید و تنها در سه‌ماهه نخست ۲۰۲۵ به ۵ میلیارد مترمکعب اوج گرفت، و آمریکا پس از روسیه، دومین صادرکننده بزرگ گاز به ترکیه شد. آذربایجان با صادرات ۲.۸ میلیارد مترمکعب در جایگاه سوم قرار گرفت. در همین مدت، صادرات گاز ایران با افت ۳۹ درصدی تنها به ۸۳۰ میلیون مترمکعب رسید.»
وی همچنین افزود: «قرارداد ۲۵ ساله صادرات گاز ایران به ترکیه که سال آینده پایان می‌یابد، در معرض خطر تمدید قرار دارد، زیرا ترکیه به ناتوانی ایران در تأمین پایدار گاز آگاه است.»
آینده صادرات گاز ایران به ترکیه
قرارداد صادرات گاز ایران به ترکیه که از سال ۲۰۰۱ آغاز شده و تا سال ۲۰۲۶ اعتبار دارد، اکنون در مرحله مذاکره برای تمدید است. ایران تمایل به ادامه همکاری دارد، اما ترکیه پاسخی قطعی نداده است. بازار گاز ترکیه دچار تحولات شده و نقش بخش خصوصی در واردات و توزیع گاز افزایش یافته است؛ این شرایط احتمال انعقاد قراردادهای کوتاه‌مدت‌تر و منعطف‌تر را بالا می‌برد.
توافق سوآپ گاز ترکمنستان و چالش‌های پیش رو
توافق سوآپ گاز بین ترکیه و ترکمنستان از مارس ۲۰۲۵ آغاز شده و سالانه تا دو میلیارد مترمکعب گاز ترکمنستان را از طریق خاک ایران به ترکیه منتقل می‌کند. این قرارداد جایگاه ایران را به‌عنوان مسیر ترانزیتی مهم تقویت کرده و درآمد ترانزیتی و نفوذ منطقه‌ای را افزایش می‌دهد، اما ممکن است بر قرارداد مستقیم صادرات گاز ایران به ترکیه تأثیر گذاشته و جایگزینی تدریجی آن باشد.
تحریم‌های آمریکا همچنان چالشی جدی در مسیر مذاکرات و توسعه این همکاری‌ها محسوب می‌شود، اما تجربه گذشته نشان داده است که قراردادهای سوآپ گازی تاکنون مشمول تحریم مستقیم نشده‌اند. مقام‌های ایرانی نسبت به احتمال تمدید قرارداد صادرات گاز با ترکیه امیدوار هستند و به دنبال توافقی «برد-برد» هستند که منافع اقتصادی ایران را حفظ و با الزامات بازار ترکیه هماهنگ باشد.
نتیجه گیری
افزایش چشمگیر صادرات ال‌ان‌جی آمریکا به ترکیه، در چارچوب شعار رجب طیب اردوغان برای تبدیل ترکیه به مرکز تعیین قیمت جهانی گاز طبیعی، یک گام مهم در تحقق این هدف است.
با ورود پرقدرت آمریکا به بازار گاز ترکیه و کاهش وابستگی به منابع سنتی مانند ایران، ترکیه در حال ساختن یک بازار متنوع و رقابتی است که می‌تواند نقش تعیین‌کننده‌ای در معادلات انرژی جهانی ایفا کند. این تحول، ترکیه را از یک مصرف‌کننده صرف به بازیگری فعال در بازار جهانی گاز تبدیل می‌کند و نفوذ ژئوپلیتیکی آن را افزایش می‌دهد.
از منظر ژئوپلیتیکی، این روند باعث کاهش نفوذ ایران در بازار گاز ترکیه و منطقه شده و آمریکا را به عنوان بازیگر اصلی انرژی در خاورمیانه و قفقاز تثبیت می‌کند.
اردوغان با تاکید بر خودکفایی انرژی ترکیه، توسعه میادین گازی داخلی و افزایش واردات ال ان جی ، به دنبال کاهش آسیب‌پذیری در برابر فشارهای سیاسی و اقتصادی است.
این سیاست‌ها نه تنها امنیت انرژی ترکیه را تقویت می‌کند، بلکه موقعیت آنکارا را در مذاکرات منطقه‌ای و جهانی بهبود می‌بخشد و ترکیه را به مرکز ثقل جدیدی در بازار انرژی تبدیل می‌کند.
در نهایت، به نظر می‌رسد که هدف بلند پروازانه اردوغان مبنی بر تبدیل ترکیه به مرکز تعیین قیمت جهانی گاز طبیعی، با افزایش نقش ال‌ان‌جی آمریکا و تنوع‌بخشی منابع گازی، در حال تحقق است.
این روند ایران را به بازنگری جدی در استراتژی‌های صادرات انرژی و دیپلماسی منطقه‌ای وادار می‌کند تا ضمن حفظ سهم خود، بتواند در معادلات پیچیده انرژی منطقه جایگاه خود را حفظ کند.
ترکیه با بهره‌گیری از ظرفیت‌های جغرافیایی، توسعه میادین داخلی و روابط استراتژیک با کشورهای صادرکننده، مسیر تبدیل شدن به بازیگر کلیدی بازار جهانی گاز را با جدیت دنبال می‌کند.