آقای رئیس‌جمهور! بنزین را با آب معدنی مقایسه نمی‌کنند

این نوع تحلیل نشان از ضعف شدید مشاوران و تحلیلگران اقتصادی رؤسای محترم جمهور دارد، این مقایسه سطحی بین بنزین و بطری آب معدنی، می‌تواند تبعات اقتصادی و اجتماعی مخربی را برای جامعه در پیش داشته باشد.

تفاوت بین بنزین و آب معدنی

به طور اساسی تفاوت بین بنزین و آب معدنی در چهار عامل کلیدی است که شامل تفاوت در کالا بودن، کشش قیمتی تقاضا، اثرات جانبی و پیامدهای اجتماعی- اقتصادی و تفاوت در ساختار بازار و نقش دولت می‌باشد

۱. تفاوت در «کالا» بودن (Commodity vs. Manufactured Good):

– آب بطری این یک کالای نهایی مصرفی (Final Consumer Good) است که فرایند تولید، بسته‌بندی، بازاریابی و توزیع پرهزینه‌ای دارد. شما نه فقط «آب»، بلکه «بطری پلاستیکی»، «برند»، «دسترسی آسان» و «اطمینان از سلامت» را می‌خرید. هزینه‌های لجستیک و انبارداری آن بسیار بالاست.

– بنزین یک کالای واسطه‌ای و حامل انرژی (Intermediate Good & Energy Carrier) است. اگرچه برای مصرف‌کننده نهایی هم است، اما نقش زیرساختی در اقتصاد دارد. هزینه اصلی آن استخراج، پالایش و توزیع نسبی است و هزینه‌های بسته‌بندی و بازاریابی به شکل آب بطری را ندارد.

قیاس صحیح: مقایسه قیمت بنزین با قیمت یک بطری آب، مانند مقایسه قیمت گندم با قیمت یک کیک لوکس است. این مقایسه، ارزش افزوده نهایی را نادیده می‌گیرد.

۲. تفاوت در کشش قیمتی تقاضا (Price Elasticity of Demand):

آب بطری: کشش قیمتی نسبتاً بالایی دارد، یعنی اگر قیمت آن خیلی زیاد شود، مصرف‌کنندگان به راحتی می‌توانند از آب آشامیدنی شهری (که بسیار ارزان‌تر است) استفاده کنند یا برند ارزان‌تری بخرند. مصرف آن اختیاری و وابسته به موقعیت است.

بنزین: کشش قیمتی بسیار پایینی دارد، حداقل در کوتاه مدت. بنزین برای بسیاری از افراد یک کالای ضروری است. مردم برای رفتن به کار، تحصیل و حمل و نقل کالاها چاره دیگری جز استفاده از بنزین ندارند، بنابراین افزایش قیمت بنزین ممکن است در کوتاه‌مدت کاهش محسوسی در مصرف ایجاد نکند، اما فشار شدیدی بر هزینه‌های زندگی و تولید وارد کند.

۳. تفاوت در اثرات جانبی و پیامدهای اجتماعی- اقتصادی (Externalities & Socio- Economic Impacts):

افزایش قیمت آب بطری: تأثیر آن عمدتاً بر بودجه خانوار است و احتمالاً به تغییر الگوی مصرف به نفع آب لوله‌کشی منجر شود. اثر تورمی مستقیم و گسترده آن بسیار محدود است.

افزایش قیمت بنزین: بنزین یک نهاده اساسی (Key Input) در کل زنجیره تولید و توزیع است. افزایش قیمت آن مستقیماً بر هزینه حمل و نقل تمام کالاها (از نان و میوه تا لوازم خانگی) اثر می‌گذارد و یک تورم فراگیر (General Inflation) ایجاد می‌کند. این افزایش قیمت، به ویژه بر دهک‌های کم‌درآمد که سهم بیشتری از درآمدشان را به حمل و نقل اختصاص می‌دهند، فشار غیرمنصفانه‌ای وارد می‌کند.

۴. تفاوت در ساختار بازار و نقش دولت (Market Structure & Governments Role)

بازار آب بطری: یک بازار نسبتاً رقابتی است. چندین برند مختلف با قیمت‌ها و کیفیت‌های متفاوت وجود دارند و مصرف‌کننده حق انتخاب دارد.

بازار بنزین در جمهوری اسلامی ایران: یک بازار انحصاری یا تحت کنترل شدید دولت است. دولت هم به عنوان تولیدکننده/تأمین‌کننده، هم به عنوان تنظیم‌گر قیمت و هم به عنوان توزیع‌کننده یارانه عمل می‌کند. در چنین بازاری، تصمیم‌گیری درباره قیمت تنها بر اساس «قیمت تمام شده» انجام نمی‌پذیرد، بلکه ملاحظات سیاسی، اجتماعی و تورمی در اولویت قرار دارند.

جمع‌بندی

مقایسه مستقیم قیمت یک کالای نهایی با ارزش افزوده بالا (آب بطری) با یک کالای واسطه‌ای استراتژیک و کم‌کشش (بنزین)، مغالطه‌آمیز و فاقد پشتوانه علمی در علم اقتصاد است.

تحلیل صحیح اقتصادی باید به جای نگاه تک‌بعدی به قیمت، به دنبال بررسی همه جانبه هزینه- فایده، توزیع درآمدی، آثار تورمی و کارایی اقتصادی تغییر قیمت بنزین باشد. هدف نهایی اقتصاد، تنها «تعادل قیمتی» نیست، بلکه «حداکثر کردن رفاه اجتماعی با در نظر گرفتن عدالت و کارایی» است.

توصیه

باید دانست که تغییرات بهای بنزین از طریق هزینه حمل و نقل و حتی فضای روانی آن، تورمی بیش از میزان محاسبه شده خواهد داشت و با توجه به واکنش‌های قبلی اجتماعی کشور نسبت به بهای بنزین، نشان از این دارد که تصمیم‌گیری نسبت به این مسئله، نیازمند تحلیل اقتصادی و جامعه‌شناسی صحیح است و نگاه‌های غیرکارشناسی برخی از مشاوران اقتصادی برای افزایش قیمت بنزین می‌تواند تبعات غیرقابل جبرانی برای جامعه داشته باشد.