خاموشی‌ها، نرفته برمی‌گردند!

به گزارش«خلیج فارس» به نقل از شرق؛ درحالی‌که برخی مسئولان تأکید دارند ذخیره سوخت مایع مورد نیاز نیروگاه‌های تولید برق به حداکثر رسیده و احتمالا مشکل قطعی برق به پاییز و زمستان نمی‌کشد، فعالان صنعت برق و کارشناسان معتقدند این ذخیره سوخت نیروگاه‌ها، هم محدود است و هم بهره‌وری نیروگاه‌ها را پایین می‌آورد. ضمن اینکه چون آلودگی شدیدی ایجاد می‌کند، استفاده طولانی از آن ممکن نیست.

به باور آنان، مجموع این عوامل باعث می‌شود کسری گاز شدید در فصل زمستان کار خودش را بکند و قطعی‌های برق را بازگرداند. هم‌زمان کمیسیون انرژی مجلس نیز گزارشی تهیه کرده که نشان می‌دهد در کنار موضوع کمبود سوخت نیروگاه‌ها، مسائل زیرساختی مانند فرسودگی تجهیزات، راندمان پایین نیروگاه‌ها، ضعف در تکمیل خطوط و پست‌های انتقال و البته مدیریت حکمرانی نامناسب، وضعیت ناپایدار و به‌شدت شکننده‌ای برای صنعت برق کشور ایجاد کرده است.

بدتر اینکه در چنین شرایطی، به علت کاهش بارندگی‌ها، سهم نیروگاه‌های برق‌آبی نیز در تولید برق به‌شدت کاهش یافته؛ چراکه ذخیره آنان با کاهش بیش از ۵۴درصدی مواجه بوده است.

شکاف تولید و مصرف برق تشدید شد

خاموشی‌های پایتخت با پایان فصل تابستان پایان یافت؛ بااین‌حال، مصطفی رجبی‌مشهدی، مدیرعامل شرکت توانیر، چند روز پیش بر ضرورت استمرار برنامه‌های مدیریت مصرف تأکید کرد و عباس علی‌آبادی، وزیر نیرو، اعلام کرده با شروع فصل پاییز، خاموشی‌ها به حداقل خواهد رسید اما به یک شرط.

او گفته بود: «با وجود کسری منابع و ناترازی‌های موجود، اقدامات مناسبی برای تأمین برق و آب انجام شده و پیش‌بینی می‌کنیم در فصل پاییز، خاموشی‌ها به حداقل برسد؛ به شرط آنکه نیروگاه‌ها به اندازه کافی گاز و آب در اختیار داشته باشند».

از سوی دیگر، کمیسیون انرژی مجلس شورای اسلامی گزارشی درباره «بررسی خاموشی‌های گسترده در تابستان ۱۴۰۴» تهیه کرده است که در آن، ناترازی برق در تابستان سال جاری در سناریویی خوشبینانه حدود ۱۷ هزارو ۶۰۰ مگاوات، در سناریویی واقع‌بینانه حدود ۲۲ هزارو ۵۰۰ مگاوات و در سناریویی بدبینانه حدود ۲۶ هزارو ۹۰۰ مگاوات برآورد و وضعیت زیرساختی نیروگاه‌ها بررسی شده است.

کارشناسان مرکز پژوهش‌ها نوشته‌اند که ارقام کسری نشان می‌دهد شکاف تولید و مصرف در سال جاری نسبت به سال گذشته نه‌تنها جبران نشده، بلکه تشدید نیز شده است؛ بنابراین برخی متغیرها فقط به صورت مقطعی می‌توانند موجب تعدیل وضعیت شوند.

براساس این گزارش، زیرساخت نیروگاه‌ها نیز وضعیت نامطلوبی دارد. ظرفیت نامی نیروگاه‌های کشور در پایان سال ۱۴۰۳ حدود ۹۴هزارو ۵۷۹ مگاوات بوده؛ درحالی‌که ظرفیت عملی شبکه تولید فقط ۸۱هزارو ۸۵ مگاوات برآورد شده است. این اختلاف معنادار که بیش از ۱۳ هزارو ۵۰۰ مگاوات است، عمدتا ناشی از فرسودگی تجهیزات، بهره‌وری پایین نیروگاه‌ها و در برخی موارد کمبود سوخت به‌ویژه در فصول سرد سال معرفی شده است.

از سوی دیگر، در سال‌های ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۴ بیش از ۹۷ درصد مساحت کشور درگیر خشک‌سالی بوده است. کاهش بارندگی در سال آبی منتهی به فروردین ۱۴۰۴، در مقایسه با مدت مشابه سال قبل ۲۹ درصد و نسبت به میانگین بلندمدت ۴۰ درصد گزارش شده است. همین امر موجب کاهش ۷۷درصدی تولید نیروگاه‌های برق‌آبی نسبت به شرایط نرمال شده و نقش این نیروگاه‌ها را در پایداری شبکه به‌شدت محدود کرده است.

در حوزه انتقال و توزیع نیز وضعیت مشابهی حاکم است. ظرفیت شبکه انتقال کشور حدود ۶۲ هزارو ۲۵۰ مگاوات برآورد شده؛ درحالی‌که بار هم‌زمان تابستان به ۸۰ هزارو ۶۴ مگاوات رسیده است. این شکاف ۱۷ هزارو ۸۱۴مگاواتی بیانگر یک بحران زیرساختی جدی است. ضعف در تکمیل خطوط و پست‌های انتقال مانع انتقال انرژی مازاد در نیمه جنوبی کشور برای جبران کمبود در نیمه شمالی شده است. به‌طور مشخص، فقط ۴۵ درصد از خطوط انتقال مصوب و ۳۶ درصد از پست‌های فوق‌توزیع به بهره‌برداری رسیده‌اند.

افزون بر این، فرسودگی شبکه، تلفات بالا و گلوگاه‌های منطقه‌ای (به‌ویژه در استان‌های خوزستان، البرز و فارس) از عوامل اصلی قطعی‌های موضعی هستند. تلفات در شبکه انتقال حدود ۱۲ درصد و در شبکه توزیع حدود ۱۵ درصد گزارش شده که به‌مراتب بالاتر از استانداردهای جهانی است. همچنین حاشیه رزرو عملی شبکه در سال‌های اخیر به‌شدت کاهش یافته و در تابستان ۱۴۰۴ به کمتر از دو درصد رسیده است؛ به این معنا که از مدار خارج‌شدن فقط یک نیروگاه بزرگ می‌تواند منجر به خاموشی‌های سراسری شود.

از نگاه کارشناسان مرکز پژوهش‌های مجلس، در چنین شرایطی از منظر حکمرانی بخش برق نیز چالش‌های ساختاری همچنان پابرجاست. بسیاری از شرکت‌های توزیع برق به دلیل ضعف مالی و مدیریتی قادر به نوسازی شبکه نیستند. علاوه بر این، روند خصوصی‌سازی ناقص و انتقال مالکیت نیروگاه‌ها و شرکت‌ها به نهادهای شبه‌دولتی، بدون ایجاد نهاد مستقل تنظیم‌گر، منجر به کاهش بهره‌وری، افزایش بدهی‌ها و تشدید مشکلات مالی در صنعت برق کشور شده است.

این گزارش و وضعیتی که فعالان بخش خصوصی صنعت برق در سال‌های اخیر شرح دادند، نشان می‌دهد در حالی از تابستان به پاییز می‌رویم که نه نیروگاه‌های سیکل ترکیبی وضعیت مناسبی دارند و نه برق‌آبی‌ها.

آخرین وضعیت سوخت نیروگاه‌ها

بر پایه آخرین آمار رسمی منتشرشده از سوی وزارت نیرو و شرکت برق حرارتی، ایران در مجموع بیش از ۱۴۰ نیروگاه فعال دارد که شامل انواع سیکل ترکیبی، گازی، بخاری، برق‌آبی، اتمی، تجدیدپذیر (خورشیدی و بادی) و دیزلی است. بخش عمده این نیروگاه‌ها با سوخت‌های فسیلی کار می‌کنند؛ یعنی گاز طبیعی به عنوان سوخت اصلی و در مواقع کمبود یا پیک مصرف زمستان، سوخت مایع مانند گازوئیل و مازوت جایگزین آن می‌شود. حدود ۱۱۰ تا ۱۱۵ نیروگاه بزرگ (از حدود ۱۴۰ نیروگاه) وابسته به گاز طبیعی هستند و تقریبا همه این واحدها امکان استفاده از سوخت مایع را نیز دارند. فقط نیروگاه‌های برق‌آبی، اتمی، خورشیدی و بادی فاقد مصرف سوخت فسیلی‌اند.

ذخیره مفید در نیروگاه‌های برق‌آبی کل کشور از بیش از ۹ هزار میلیون مترمکعب در سال آبی ۱۴۰۲-۱۴۰۳ به چهارهزارو ۱۳۵ میلیون مترمکعب در سال ۱۴۰۳-۱۴۰۴ رسیده که نشان‌دهنده کاهش ۵۴درصدی در این ذخایر است. وزیر نیرو نیز اخیرا نسبت به کاهش بارندگی‌ها اظهار نگرانی کرده و گفته است: «پاییز سختی را پیش‌رو خواهیم داشت».

در نیروگاه‌های سیکل ترکیبی که حدود ۸۵ درصد نیروگاه‌های کشور را تشکیل می‌دهند نیز به علت کمبود گاز در فصل زمستان وضعیت معمولا مطلوب نیست. مثلا سال گذشته به گفته خود وزارت نفت، در ابتدای شهریور ذخایر نفت‌گاز نیروگاهی ۴۳ درصد کاهش یافت و میزان تحویل سوخت از ۳.۲ میلیارد لیتر به ۱.۲ میلیارد لیتر رسیده بود، اما امسال ذخایر سوخت نیروگاهی نسبت به سال گذشته بیش از ۶۰ درصد افزایش یافته تا میزان مصرف سوخت مازوت توسط نیروگاه‌ها کمتر شود.

ذخیره سوخت کفاف زمستان را نمی‌دهد

بااین‌حال، حمیدرضا صالحی، نایب‌رئیس کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی، توضیح می‌دهد: ذخیره نیروگاه‌ها برای مدت کوتاه یک‌ونیم تا دوماهه است؛ بنابراین حتی اگر با ذخیره سوخت کافی تمام ذخایر نیروگاه‌ها هم تأمین شده باشد، در حالت خوشبینانه فقط نیاز کشور در پاییز را برطرف می‌کند و در زمستان باز هم تولید برق نیروگاه‌ها به مشکل خواهد خورد.

صالحی با بیان اینکه برخی به اشتباه توقف قطعی برق را ناشی از کاهش صادرات آن می‌دانند، توضیح می‌دهد: «مجموع کل قراردادهای صادراتی ما به پاکستان، عراق و افغانستان اصلا عدد بالایی نیست؛ ضمن اینکه در قراردادهای ما با این کشورها، ذکر شده در شرایطی که ایران نیاز به برق دارد، می‌تواند صادرات را کم کند. این حتی درباره قراردادهای گازی ما هم صدق می‌کند و بر همین اساس هم الان گاز و برق صادراتی ما به عراق بسیار کم شده است. در نتیجه قطعی یا توقف قطعی ربطی به مسئله صادرات ندارد».

بنا بر اظهارات صالحی، از پاییز به بعد مصرف گاز افزایشی می‌شود و درست است که عمده مصرف گاز ما خانگی است، اما مصرف گاز نیروگاه‌ها هم عدد کمی نیست و به همین دلیل نیروگاه‌ها مخازنی دارند که در صورت نبود گاز بتوانند از گازوئیل به عنوان سوخت دوم استفاده کنند و مجبور نباشند سراغ سوخت سوم که مازوت است و مشکلات محیط‌زیستی ایجاد می‌کند، بروند. او می‌گوید: «اگر در زمستان دولت مجبور شود گازوئیل وارد کند و گازش هم به علت مصرف بالای خانگی به نیروگاه‌ها نرسد، احتمالا در تأمین برق زمستان به مشکل می‌خوریم».

نایب‌رئیس کمیسیون انرژی اتاق توضیح می‌دهد: در صورت تداوم سیاست‌های و نگاه‌های قدیمی دولت، به این علت که مصرف شیب رشد سابق (دست‌کم شش درصد) دارد و تولید هم رشد درخور توجهی نداشته و در افزایش بهره‌وری هم موفقیتی حاصل نشده، قطعا تجارب سال‌های گذشته امسال هم تکرار می‌شود.

صالحی می‌گوید: «ذخیره سوخت مایع اتفاق خوبی است؛ چون سال گذشته این ذخایر ما ۸۰ درصد نسبت به سال ۱۴۰۲ کمتر شده بود. امسال هم شنیده‌هایی وجود داشت مبنی بر اینکه گازوئیل ما صادر شده که نگرانی‌هایی ایجاد کرد، ولی در مجموع ذخیره سوخت مشکلات را کمتر می‌کند؛ چون بدون آن احتمال قطعی برق در آغاز فصل سرد هم وجود داشت. البته به نظرم با هر مقدار ذخیره هم نمی‌توان گفت تجارب تلخ قبلی دیگر حتما تکرار نمی‌شود؛ چراکه برای مثال در زمینه بهره‌وری هیچ اقدام مؤثری برای اینکه در کشور کاهش مصرف انرژی اتفاق بیفتد، انجام نشده است».

قطعی برق برمی‌گردد

هاشم اورعی، استاد دانشگاه صنعتی شریف نیز در اظهاراتش با صالحی همسو است. او توضیح می‌دهد که تقریبا سوخت اصلی تمام نیروگاه‌های ما گاز است و وقتی صحبت از سوخت مایع می‌کنیم، به عنوان سوخت جایگزین است.

به گفته اورعی، حتی اگر همان‌طور که مسئولان می‌گویند تمام ذخایر نیروگاه‌ها هم با سوخت مایع پر شده باشد، استفاده از مازوت یا گازوئیل چند مورد منفی دارد: اول اینکه ما ظرفیت ذخیره‌سازی محدودی داریم، دوم اینکه بهره‌وری نیروگاه‌ها وقتی از سوخت جایگزین استفاده می‌کنیم، پایین می‌آید و سوم مسئله آلودگی است که ما را با محدودیت مواجه می‌کند، به‌طوری که به محض اینکه مصرف نیروگاه‌های نزدیک شهرهای بزرگ را می‌بریم روی سوخت جایگزین، به‌شدت آلودگی ایجاد می‌شود، تا جایی که پارسال در آبان‌ماه رئیس‌جمهور دستور داد از سوخت جایگزین استفاده نشود.

او می‌گوید: «از همه مهم‌تر اینکه درباره گازوئیل، ما الان تقریبا واردکننده گازوئیل شده‌ایم؛ یعنی امکان تأمین گازوئیل به مقدار دلخواه به نیروگاه‌ها را نداریم. در مورد مازوت هم ارزش حرارتی مازوت این‌قدر پایین است که از نظر لجستیک امکان تأمین مازوت از طریق جاده را برای همه نیروگاه‌ها نداریم. در نتیجه گازوئیل و مازوت به عنوان سوخت جایگزین فقط می‌توانند برای زمان محدود و به مقدار محدود استفاده شوند، نه اینکه ما بگوییم چند ماهی را که مثلا گاز نداریم، با گازوئیل و مازوت بگذرانیم؛ این کاملا غیرعملی است. درباره گاز هم امسال پیش‌بینی می‌شود کسری گازمان به‌مراتب بیشتر از سال گذشته باشد.

دو هفته پیش مدیرعامل شرکت ملی گاز ایران اعلام کرد وقتی هوا سرد شود، حدود ۳۵۰ میلیون مترمکعب در روز کسری گاز خواهیم داشت؛ به عبارت دیگر، عمق ناترازی گاز و کمبود گاز در زمستان در حال افزایش است. بنابراین با توجه به اینکه در اوج سرما ۷۵ درصد مصرف گاز کشور خانگی است، دیگر سهم صنعت و نیروگاه‌ها به‌شدت کاهش پیدا می‌کند. مجموع این عوامل باعث می‌شود که من بگویم نه‌تنها احتمال می‌دهم، که حتی یقین دارم در زمستان پیش‌رو ما با خاموشی مواجه هستیم، مگر اینکه زمستانی داشته باشیم که زمستان نباشد؛ یعنی به طور استثنائی سرما به کشور نیاید، وگرنه در نیمه شمالی کشور به طور معمول ما دو ماه را هوای منفی داریم».

اورعی تأکید می‌کند که اگر چنین هوایی را مانند سال‌های پیش داشته باشیم، قطعا نیروگاه‌های ما امکان کار با سوخت مایع را نخواهند داشت و باز هم با خاموشی مواجه خواهیم بود؛ چراکه اقداماتی که منجر به حذف ناترازی‌ها شود، انجام نشده است.