لنج‌های چوبی نماد هویت فرهنگی

در سال ۱۳۹۰، ایران با افتخار پرونده «مهارت سنتی لنج‌سازی و دریانوردی با لنج ایرانی در خلیج‌فارس» را در فهرست میراث ناملموس (فرامادی) در خطر و نیازمند پاسداری فوری یونسکو به ثبت رساند.

این ثبت، نه‌تنها به عنوان به رسمیت شناختن ارزش‌های فرهنگی و تاریخی این هنر و دانش کهن در میان مردم بومی حاشیه شمالی خلیج‌فارس، بلکه به عنوان تعهدی جهانی برای پاسداری از آن تلقی شد. اما در کمال تاسف، مصوبه هیات وزیران در سال 1399 به جایگزینی لنج‌های چوبی سنتی با لنج‌های فایبرگلاس رای داد! گامی مغایر با این تعهد بین‌المللی و تهدیدی جدی برای این میراث گرانبها به شمار می‌رود.  این تصمیم که ظاهرا با هدف نوسازی و افزایش ایمنی ناوگان دریایی اتخاذ شده، بدون توجه به پیامدهای عمیق فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی آن، می‌تواند به نابودی کامل دانش سنتی لنج‌سازی، آیین‌های وابسته به آن و هویت فرهنگی جوامع ساحلی جنوب ایران منجر شود.

این یادداشت به نقد این مصوبه و ارایه راهکارهایی برای برون‌رفت از این چالش می‌پردازد.
لنج، نماد هویت فرهنگی- لنج‌های چوبی، نه تنها وسایل حمل و نقلند، بلکه نمادهایی از هویت فرهنگی منطقه هستند. ساخت این لنج‌ها، مستلزم دانش و مهارت‌های خاصی است که از نسلی به نسل دیگر منتقل شده است. براساس اطلاعات موجود، این صنعت در استان‌های بوشهر، هرمزگان، سیستان و بلوچستان و خوزستان فعال است و شامل دانش، رسوم و آیین‌های خاص خود مانند موسیقی و صنایع‌دستی است.علاوه بر این، لنج‌سازی، شغلی است که به شکل گسترده‌ای به اقتصاد بومی منطقه کمک می‌کند و  بخش مهمی از فرهنگ محلی را تشکیل می‌دهد.

از سوی دیگر، لنج‌های فایبرگلاس، از نظر اقتصادی کارآمدترهستند؛ زیرا هزینه ساخت کمتری دارند و زمان ساخت آنها نیز کوتاه‌تر است. به علاوه، این لنج‌ها دوام بیشتری دارند و نگهداری آنها آسان‌تر است.  شواهد نشان می‌دهد که این تغییرات قبلا در حال رخ دادن بود، حتی قبل از صدور مصوبه و حالا با حمایت دولت، این روند سرعت بیشتری پیدا کرده است. مصوبه جایگزینی لنج‌های چوبی با لنج‌های فایبرگلاس در نگاه اول، ممکن است به عنوان گامی در جهت مدرنیزاسیون و افزایش ایمنی دریانوردی تلقی شود.

لنج‌های فایبرگلاس، به دلیل مقاومت بیشتر در برابر پوسیدگی و هزینه‌های نگهداری کمتر، می‌توانند گزینه‌ای اقتصادی به نظر آیند. اما این تصمیم، بدون در نظر گرفتن ابعاد فرهنگی و تاریخی لنج‌سازی سنتی و همچنین تعهدات بین‌المللی ایران، ضربه‌ای مهلک به هویت فرهنگی و معیشت جوامع ساحلی وارد می‌کند (براساس قوانین یونسکو، دولت موظف است هر چهار سال یک‌بار، گزارش اقدامات پاسدارانه خود را در رابطه با این عنصر در خطر به دبیرخانه یونسکو ارسال کند).  نخستین نقد به این مصوبه، نادیده گرفتن تعهدات بین‌المللی ایران است. ثبت لنج‌سازی سنتی در فهرست یونسکو، به معنای پذیرش مسوولیت حفاظت از این میراث ناملموس توسط دولت است. این مصوبه نه‌تنها گامی در جهت پاسداری از این میراث نیست، بلکه با حذف لنج‌های چوبی، عملا زمینه‌ساز نابودی دانش سنتی و آیین‌های مرتبط با آن می‌شود.

لنج‌سازی سنتی، فراتر از ساخت یک شناور، مجموعه‌ای از دانش‌های بومی، مهارت‌های دستی، آیین‌های اجتماعی و فرهنگی و حتی موسیقی و ادبیات شفاهی جوامع ساحلی است. با جایگزینی لنج‌های چوبی با نمونه‌های صنعتی فایبرگلاس، این زنجیره فرهنگی و فناوری باستانی که در گذر نسل‌ها منتقل شده، در معرض خطر انقراض قرار می‌گیرد. دومین نقد، به تاثیرات اجتماعی و اقتصادی این تصمیم بر جوامع محلی مربوط است. لنج‌سازی سنتی، علاوه بر نقش فرهنگی، منبع معیشت هزاران نفر از صنعتگران، ملوانان و خانواده‌های ساکن در مناطق ساحلی خلیج‌فارس است. کارگاه‌های لنج‌سازی که اغلب به‌ صورت خانوادگی اداره می‌شوند، نه‌تنها محل تولید شناورها، بلکه مراکز انتقال دانش و فرهنگ از نسلی به نسل دیگر هستند. جایگزینی لنج‌های چوبی با فایبرگلاس، به معنای تعطیلی این کارگاه‌ها و بیکاری بسیاری از صنعتگران است.

این مصوبه نادرست می‌تواند به مهاجرت اجباری، از بین رفتن پیوندهای اجتماعی و تضعیف اقتصاد محلی منجر شود. سومین نقد، به فقدان ارزیابی‌های جامع و مشارکتی در فرآیند تصمیم‌گیری مربوط است. به نظر می‌رسد این مصوبه بدون مشورت کافی با ذی‌نفعان اصلی، یعنی لنج‌سازان، دریانوردان و جوامع محلی تدوین شده است. عدم مشارکت این گروه‌ها در تصمیم‌گیری، نه‌تنها مشروعیت مصوبه را زیر سوال می‌برد، بلکه نشان‌دهنده نگرشی از بالا به پایین و بدون پشتوانه کارشناسی است که نیازها و دغدغه‌های جوامع محلی را نادیده می‌گیرد. این رویکرد، برخلاف اصول توسعه پایدار، به جای توانمندسازی جوامع محلی منجر به حاشیه ‌راندن آنها می‌شود. چهارمین نقد، به جنبه‌های زیست‌محیطی این تصمیم بازمی‌گردد.

هر چند لنج‌های فایبرگلاس ممکن است از نظر نگهداری اقتصادی‌تر باشند، اما فرآیند تولید آنها به مواد شیمیایی و پلاستیک‌های غیرقابل‌ تجزیه وابسته است که می‌تواند به آلودگی محیط‌زیست دریایی و ساحلی منجر شود. در مقابل، لنج‌های چوبی که از مواد طبیعی ساخته می‌شوند، با محیط‌زیست سازگارتر هستند و در صورت تعمیر یا بازیافت، آثار منفی زیست‌محیطی کمتری دارند. از طرفی پرونده ثبت جهانی دانش سنتی لنج‌سازی با درج نام «خلیج‌فارس» در عنوان، تاکیدی بر هویت تاریخی و فرهنگی این پهنه آبی دارد؛ گنجاندن جزایر سه‌گانه در محتوا، بر تعلق تاریخی آنها به ایران صحه می‌گذارد و اشاره به چندین میراث ناملموس بومیان ساحل‌نشین، غنای فرهنگی منطقه را نشان داده و ادعای ایران را در پاسداشت و تداوم این دانش بومی تقویت می‌کند.

با جایگزینی لنج‌های جدید صنعتی با لنج‌های چوبی سنتی، عنصر موردنظر به تدریج محو و نابود خواهد شد و لذا دلیلی برای تداوم ثبت این نام در فهرست یونسکو نخواهد بود. از این منظر، هم خود عنصر و هم نام خلیج‌فارس از فهرست یونسکو خارج خواهد شد و چه بسا در عوض همین عنوان، با نام مجعول به یونسکو پیشنهاد شود.  راهکارهای برون‌رفت- برای حفظ میراث لنج‌سازی سنتی و در عین حال پاسخ به نیازهای نوسازی ناوگان دریایی، لازم است راهکارهایی جامع و پایدار ارایه شود که هم به حفظ فرهنگ و هویت جوامع محلی کمک کند و هم ایمنی و کارایی دریانوردی را ارتقا دهد. در ادامه، چند راهکار پیشنهادی ارایه می‌شود:

1- بازنگری فوری مصوبه و تدوین سیاست‌های حمایتی: دولت باید سیاست‌های خود را بر پایه حمایت، نه حذف، بنا کند. این سیاست‌ها می‌تواند شامل یارانه برای تعمیر و نگهداری لنج‌های چوبی، آموزش استانداردهای ایمنی به لنج‌سازان و دریانوردان و ایجاد صندوق‌های مالی برای حمایت از کارگاه‌های لنج‌سازی باشد.

2- توسعه گردشگری فرهنگی: لنج‌سازی سنتی و دریانوردی با لنج‌های چوبی می‌تواند به عنوان جاذبه‌ای گردشگری معرفی شود. برگزاری تورهای دریایی با لنج‌های سنتی، ایجاد موزه‌های زنده لنج‌سازی و جشنواره‌های فرهنگی مرتبط با دریانوردی می‌تواند به حفظ این میراث و ایجاد درآمد پایدار برای جوامع محلی کمک کند.

3- آموزش و انتقال دانش: برای جلوگیری از فراموشی دانش سنتی لنج‌سازی، باید برنامه‌های آموزشی برای نسل جوان تدوین شود. این برنامه‌ها می‌تواند در قالب کارگاه‌های عملی، دوره‌های آموزشی در مدارس محلی و همکاری با دانشگاه‌ها و موسسات پژوهشی اجرا شود. همچنین مستندسازی دانش بومی لنج‌سازان و آیین‌های مرتبط با آن، از طریق فیلم، کتاب و رسانه‌های دیجیتال ضروری است.

4- ترکیب فناوری‌های مدرن با روش‌های سنتی: به جای جایگزینی کامل لنج‌های چوبی با فایبرگلاس، می‌توان از فناوری‌های مدرن برای بهبود ایمنی و کارایی لنج‌های چوبی استفاده کرد. برای مثال، استفاده از پوشش‌های مقاوم برای چوب، نصب تجهیزات ناوبری پیشرفته و طراحی‌های به‌روزتر می‌تواند به حفظ ظاهر سنتی لنج‌ها و در عین حال افزایش ایمنی آنها کمک کند.

5- مشارکت جوامع محلی: هرگونه تصمیم‌گیری در مورد آینده لنج‌سازی باید با مشارکت فعال جوامع محلی انجام شود. تشکیل شوراهای محلی با حضور لنج‌سازان، دریانوردان و نمایندگان جوامع ساحلی می‌تواند به تدوین سیاست‌هایی منجر شود که هم نیازهای اقتصادی و ایمنی را برآورده کند و هم به حفظ هویت فرهنگی احترام بگذارد. 6- حفظ تعادل بین نیازهای اقتصادی و فرهنگی: ترویج استفاده همزمان از لنج‌های سنتی و مدرن می‌تواند علاوه بر برآورده کردن نیازهای اقتصادی، این دانش سنتی را نیز حفظ کند. برای مثال، لنج‌های چوبی می‌توانند برای مسافربری یا گردشگری استفاده شوند، درحالی که لنج‌های فایبرگلاس برای حمل بار استفاده شوند.  7- برای آنکه ملاحظات دولت در ممانعت از قاچاق نیز برآورده شود، می‌توان با تمهیداتی لنج‌های چوبی سنتی را به وسایلی مجهز کرد که امکان انجام کارهای غیرقانونی به حداقل برسد.

نتیجه آنکه حفظ میراث فرهنگی لنج‌سازی سنتی، نیازمند توجه جدی دولت و مردم است. مصوبه هیات‌وزیران مبنی بر جایگزینی لنج‌های چوبی با فایبرگلاس، می‌تواند تهدیدی جدی برای این میراث باشد. بنابراین ضروری است که دولت، با بازنگری در این مصوبه و اتخاذ راهکارهای مناسب، از حفظ و گسترش این میراث فرهنگی حمایت کند. تعادل بین پیشرفت اقتصادی و حفظ ارزش‌های فرهنگی، کلید موفقیت در این زمینه است. ایجاد بسترهای همکاری همه‌جانبه مردمی با بهره‌گیری از پشتیبانی بخش‌های خصوصی و دولتی از طریق تزریق بودجه و جلب حمایت‌های معنوی را می‌توان به عنوان برنامه‌های موثر برای توجه به موضوع پاسداری از داشته‌های فرهنگی دانست که بی‌تردید ریشه در توجه جامعه جهانی به موضوع میراث فرهنگی ناملموس (فرامادی) و توسعه اهداف کنوانسیون۲۰۰۳ یونسکو دارد.

در کنار آن، تولید محتوا، برگزاری رویدادها و ایجاد فضاهای فرهنگی نیز در امر پاسداری از این دانش کهن، می‌توان از این چالش برون ‌رفت و میراث فرهنگی ارزشمند لنج‌سازی را برای نسل‌های آینده حفظ کرد.

منبع: روزنامه اعتماد