نکاتی حقوقی پیرامون اظهارنظر غیرمسئولانه وزیرخارجه روسیه درباره جزایر سه گانه ایرانی

مسعود صداقت*

در تاریخ 10 ژوییه 2023 ( 19 تیرماه 1402 ) در نشست وزرای امور خارجه کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس و روسیه در مسکو، وزیر امور خارجه روسیه در یک اظهار نظر ناشیانه و برخلاف حاکمیت ملی و تمامیت ارضی ایران، به حل مساله جزایر سه گانه ایرانی در خلیج فارس از طریق حقوقی و ارجاع به دیوان بین المللی دادگستری تاکید نمود و همین اظهار نظر جنجالی، بعنوان بندی در بیانیه پایانی نشست روسیه و اعضای شورای همکاری خلیج فارس گنجانده شد که شاید چنین اظهارنظر و دیدگاهی که ناقض حاکمیت ملی ایران می باشد ریشه در مشکلات امروز کشور روسیه در ابعاد اقتصادی و سیاسی و خصوصا گرفتاری در جنگ با کشور اوکراین دارد و مشکلات مزبور، این کشور را وادار به دلربایی از دولتهای عربی حاشیه خلیج فارس و کسب منافع اقتصادی و سیاسی از آن کشورها و رهایی از انزوای بین المللی نموده است.

صرفنظر از مساله حاکمیت مسلم ایران بر جزایر سه گانه ایرانی تمب بزرگ، تمب کوچک و ابوموسی در خلیج فارس بر اساس اسناد تاریخی، حقوقی و سیاسی،  و اینکه این سه جزیره مهم، استراتژیک و ژئوپولتیک باعث تسلط ایران بر یکی از مهمترین ابراههای بین المللی یعنی تنگه هرمز می باشد و با عنایت بر اینکه جمهوری اسلامی ایران در هیچ زمانی قائل به وجود اختلاف حقوقی با کشور امارات متحده عربی در خصوص مالکیت بر جزایر فوق الذکر نبوده و نخواهد بود و این مساله صرفا ادعایی واهی از طرف امارات متحده عربی است که نزدیک به پنج دهه توسط این کشور مطرح شده است، به دلایل ذیل، دیوان بین المللی دادگستری بعنوان رکن قضایی سازمان ملل متحد به هیچ وجه صلاحیت رسیدگی به این موضوع یا از نظر کشور امارات متحده عربی به این اختلاف را نخواهد داشت.

صلاحیت دیوان بین المللی دادگستری در حل و فصل اختلافات بین المللی:
دیوان بین المللی دادگستری بر اساس ماده 92 منشور سازمان ملل متحد، بعنوان رکن قضایی و یکی از ارکان شش گانه سازمان ملل متحد میباشد که بر اساس اساسنامه خود، صرفا صلاحیت رسیدگی به اختلافات حقوقی میان دولتها را دارد. اما این صلاحیت چگونه احراز می شود؟ 

صلاحیت دیوان در رسیدگی به اختلافات حقوقی میان کشورها بر اساس توافق میان طرفین اختلاف ایجاد می شود که این توافق، اصولا بعد از بروز اختلاف میان کشورهای  طرف اختلاف و بصورت انعقاد یک معاهده بین المللی میان آنها بوجود می آید یعنی اینکه طرفین اختلاف به این نتیجه می رسند که بایستی اختلاف حقوقی خود را در دیوان بین المللی دادگستری مطرح نمایند که از نظر حقوق بین الملل به این نوع صلاحیت ، صلاحیت اختیاری دیوان گفته می شود.  

اما استثنائا، دیوان بین المللی دادگستری، بر اساس اساسنامه خود میتواند قبل از بروز اختلاف حقوقی میان دولتها نیز دارای صلاحیت باشد و از منظر حقوق بین الملل به این نوع صلاحیت، صلاحیت اجباری دیوان گفته میشود که مهمترین مبنای صلاحیت اجباری دیوان در رسیدگی به اختلافات حقوقی میان دولتها بر اساس بندهای 1 و 2 ماده 36 اساسنامه دیوان می باشد.

طبق بند 1 از ماده 36 اساسنامه، دولتها می توانند در زمان انعقاد معاهدات بین المللی شرط نمایند در صورتیکه در آینده و در زمان اجرای معاهده، میان متعاهدین، اختلافی در خصوص تفسیر یا اجرای معاهده بوجود آمد، دیوان صلاحیت رسیدگی به آن اختلاف را خواهد داشت.

طبق بند 2 از ماده 36 اساسنامه، گاهی دولتهای امضاء کننده اساسنامه دیوان میتوانند قبل از بروز اختلاف با دولت یا دولتهای دیگر، بصورت صدور اعلامیه یکجانبه، صلاحیت اجباری دیوان در رسیدگی به اختلافات حقوقی احتمالی آینده خود با سایر کشورهایی که چنین اعلامیه یکجانبه ای را صادر نموده باشند، بپذیرند.

لذا با عنایت به مطالب ذکر شده فوق، اگر کشور امارات متحده عربی در خصوص مالکیت بر جزایر سه گانه ایرانی در خلیج فارس قائل به وجود اختلاف باشد به هیچ عنوان، دیوان بین المللی دادگستری صلاحیت رسیدگی به این موضوع نخواهد داشت، چرا که در حال حاضر هیچگونه توافقی میان دولتهای ایران و امارات متحده عربی در ارجاع این مساله به دیوان بین المللی دادگستری وجود ندارد.

از طرفی این موضوع به هیچ وجه مشمول بند های 1 و 2 ماده 36 اساسنامه دیوان بین المللی دادگستری در خصوص پذیرش صلاحیت اجباری دیوان نمیباشد چرا که هیچ معاهده ای در خصوص جزایر سه گانه ایرانی در خلیج فارس که در آن معاهده، صلاحیت اجباری دیوان شرط شده باشد میان دولتهای ایران و امارات متحده عربی  وجود ندارد. بنابراین همانطور که ذکر شد، ایران به هیچ وجه قائل به وجود اختلاف با این کشور در خصوص جزایر فوق الذکر نمی باشد  و این جزایر، تا ابد در مالکیت و حاکمیت ایران قرار خواهند داشت.

* دکترای حقوق بین الملل و مدرس دانشگاه