گام دوم رفع فیلترینگ به بن‌بست خورد!

خلیج فارس: روزنامه شرق نوشت: در‌حالی‌که سخنگوی دولت و وزیر ارتباطات در بیش از یک سال گذشته در مقابل دوربین‌ها و سؤال خبرنگاران درباره سرنوشت رفع فیلتر پلتفرم‌‌ها، تنها لبخند زده‌اند و با یک جمله تکراری که «دولت پای وعده خود با مردم ایستاده» یا «رفع فیلتر با جدیت در حال بررسی است» از پاسخ‌گویی شفاف طفره رفته‌اند، خبرهای پشت پرده از شکست اجرای گام دوم رفع فیلتر از پلتفرم‌ها حکایت دارد.

پیگیری ها از منابع مختلف نشان می‌دهد که شنبه سوم آبان، کمیته بررسی رفع فیلترینگ که سال گذشته به دستور مسعود پزشکیان در مرکز ملی فضای مجازی تشکیل شد، جلسه‌ای برای رفع فیلتر از پلتفرم‌های تلگرام، یوتیوب و اینستاگرام برگزار کرده و در نهایت این کمیته به رفع فیلتر این پلتفرم‌ها رأی منفی داده است. به‌این‌ترتیب پس از بیش از ۱۶ ماه از وعده مسعود پزشکیان برای رفع محدودیت اینترنت و پایان فیلترینگ، تنها دو پلتفرم واتس‌اپ و گوگل‌پلی از فیلترینگ رهایی یافته‌اند و وزارت ارتباطات هم در این مدت روی همین دو مورد مانور تبلیغاتی بسیاری داده است. از سوی دیگر هم با رأی منفی اخیر کمیته رفع فیلتر در شورای‌عالی فضای مجازی؛ آن‌هم در شرایط حساس کشور که بحران پشت بحران رخ می‌دهد، پروژه اصرار رئیس دولت چهاردهم برای وفاق در این شورای‌عالی، با شکست جدی مواجه شده است. در‌این‌بین که پزشکیان همچنان بر رسیدن وفاق با گروهی که خود ذی‌نفع‌ فیلترینگ هستند، پافشاری می‌کند، اما کاربران دست از امیدداشتن به اجرای وعده رفع فیلتر آقای رئیس‌جمهور کشیده‌اند، چرا‌که ترجیح می‌دهند به جای حمل احساس ناامیدی بیشتر، همچنان با فیلترشکن از پلتفرم‌های محبوب خود استفاده کنند. به اعتقاد بسیاری وعده رفع فیلتر دولت چهاردهم،حالا از یک اولویت ملی به یک شوخی خسته‌کننده تبدیل شده است.

۱۱ ماه از برداشتن گام اول گذشت

عصر چهارم دی ماه ۱۴۰۳ بالاخره بعد از اماواگرهای بسیار و بازگو‌کردن وعده پیگیری رفع فیلتر از سوی دولت، وزیر ارتباطات در توییتی اعلام کرد: «گام اول رفع فیلترینگ با همدلی و وفاق برداشته شده است و در این زمینه از رئیس‌جمهوری و همراهی رسانه‌ها تشکر می‌کنم». در نهایت هم خبری در خروجی وب‌سایت دولت قرار گرفت که واتس‌اپ و گوگل‌پلی رفع فیلتر شده‌اند. پیش از قطعی‌شدن این خبر «شرق» در گزارشی درباره برداشته‌شدن گام‌به‌گام رفع فیلتر از سوی دولت چهاردهم خبر داده بود. آن زمان گمانه‌زنی‌های مختلفی درباره رفع فیلتر از سوی گروه‌های گوناگونی مطرح شد. پیگیری خبرنگار «شرق» از افراد مختلف نشان می‌داد که در آن زمان دولت از دو راه در تلاش برای رفع فیلترینگ بود: در راه اول دولت از تمام توان و قدرت خود استفاده می‌کند تا فیلترینگ از همه پلتفرم‌ها مانند اینستاگرام، یوتیوب، واتس‌اپ، تلگرام، گوگل‌پلی و… برداشته شود و در‌واقع رفع فیلتر کلی پلتفرم‌های مهم و پرکاربرد خارجی اتفاق بیفتد. اما برخی شنیده‌ها هم حاکی از این بود که دولت نتوانسته برخی از اعضای شورای‌عالی فضای مجازی را که نماینده جریانی سیاسی در کشور هستند، راضی به رفع فیلتر کلی کند و از آنجا که دولت شعار «وفاق» با تمام گروه‌ها را سر‌لوحه کار خود قرار‌ داده، فیلترینگ به صورت گام‌به‌گام از روی پلتفرم‌ها برداشته می‌شود و در گام اول موافقت همه تصمیم‌گیران با رفع فیلتر واتس‌اپ و گوگل‌پلی نهایی شده است. در نهایت هم همین اتفاق افتاد و گام اول رفع فیلتر چهارم دی ماه برداشته شد. همان زمان وزیر ارتباطات در گفت‌وگو با صداوسیما گفت این گام ابتدای راه است و به‌زودی گام‌های دیگر برداشته خواهد شد. با این حال بسیاری از کارشناسان پیش‌بینی می‌کردند با برداشتن گام‌به‌گام فیلترینگ همه چیز به ضرر دولت و شخص مسعود پزشکیان تمام خواهد شد؛ چرا‌که ممکن است برخی تصمیم‌گیران در رفع فیلترینگ به‌دلیل قدرت دولت در ماه‌های اول شروع به کار، با اجرای مرحله نخست رفع فیلتر موافقت کنند و به مرور زمان اجرای مراحل بعدی را به بهانه‌های مختلف به تعویق بیندازند. پیش‌بینی‌ای که حالا با گذشت نزدیک به ۱۱ ماه از برداشتن گام اول رفع فیلتر به حقیقت پیوسته است. برای نمونه در‌حالی‌که در ماه‌های پایانی سال 1403 سخنگوی دولت خبر داد که تا شب عید از برخی پلتفرم‌های فیلتر‌شده رفع فیلتر می‌شود، اما در نهایت وزیر ارتباطات در گفت‌وگو با روزنامه «شرق» آب پاکی را روی دستان کاربران ریخت و اعلام کرد اقناع و اجماع‌سازی با برخی از اعضای شورای‌عالی فضای مجازی زمان‌بر است و او نمی‌تواند زمان دقیق اجرای گام دوم رفع فیلتر را اعلام کند.

سال 1404 هم با وعده‌های تکراری برای برداشتن گام دوم رفع فیلتر شروع شد. در نهایت هم جنگ تحمیلی 12روزه اسرائیل علیه ایران در اواخر خرداد ماه بهانه‌ای شد تا فیلترینگ ادامه‌دار و حتی اینترنت به مدت تقریبا چهار روز از دسترس کاربران خارج شود. شهریور ماه هم هم‌زمان با شروع هفته دولت، مسعود پزشکیان در یک گفت‌وگو خبر داد: «قرار بود قبل از جنگ پلتفرم‌هایی را رفع فیلتر کنند، حتی نمایندگان آن پلتفرم‌ها به ایران آمدند؛ اکنون نیز تلاش‌ها بر آن است که همان برنامه مصوب اجرا شود». در نهایت اما مشخص نشده چرا بعد از پایان این جنگ 12‌روزه هنوز پلتفرم‌هایی که در صف رفع فیلتر بودند، از محدودیت خارج نشدند. به تازگی هم سخنگوی دولت در نشست خبری خود با خنده‌ای ملیح رفع‌نشدن فیلتر از پلتفرم‌ها را به گردن اسرائیل انداخته بود: «شاید اگر اسرائیل به ایران تجاوز نکرده بود، فیلترینگ خیلی زودتر رفع می‌شد. من فکر می‌کنم اسرائیل هم از فیلترینگ ما بدش نمی‌آید». با وجود این، بسیاری در بدنه دولت امیدوار بودند که گام دوم رفع فیلتر در هفته جاری برداشته شود. حتی برخی رسانه‌های نزدیک به دولت، پیش‌خبرهایی در این باره آماده کرده و در انتظار تأیید نهایی برای انتشار بودند؛ اما در لحظات پایانی، روند تصمیم‌گیری جهت دیگری پیدا کرد. چند منبع آگاه به «شرق» گفته‌اند جلسه کمیته رفع فیلتر در مرکز ملی فضای مجازی روز سوم آبان برگزار شده، اما خروجی آن با خواست و انتظار دولت فاصله داشته است. در این کمیته که ۹ عضو دارد (از‌جمله نمایندگان سران قوا، وزارتخانه‌های ارتباطات، اطلاعات، اطلاعات سپاه و سه نفر منتخب از اعضای شورای‌عالی فضای مجازی،) برخی از این اعضا به پیشنهاد وزارت ارتباطات برای رفع فیلتر از تلگرام، اینستاگرام و یوتیوب مخالفت‌ کرده‌اند. رسیدن این خبر هم به گوش مسعود پزشکیان باعث شده تا او باز هم دستور دهد تا هر‌چه سریع‌تر موضوع رفع فیلتر پلتفرم‌ها پیگیری و به سرانجام برسد. طبق شنیده‌ها، پزشکیان اعلام کرده نمی‌خواهد مستقیما در این زمینه دخالت کند، چرا‌که این بیم وجود دارد ورود مستقیم او به رفع فیلتر باعث شود باز هم پلتفرم‌های آزاد‌شده به بهانه دیگری توسط نهادی فیلتر شوند.

وقتی مسعود پزشکیان وارد پاستور شد، یکی از نخستین تصمیم‌هایش تعیین مرجع مشخص برای تصمیم‌گیری درباره فیلترینگ بود. او در اقدامی که بسیاری از فعالان اقتصادی آن را «گل‌به‌خودی» دولت تعبیر کردند، مسئولیت تصمیم‌گیری در این زمینه را به شورای‌عالی فضای مجازی سپرد. از آن زمان تا امروز، بیش از یک سال از عمر دولت چهاردهم صرف تلاش رئیس‌جمهور برای ایجاد وفاق میان اعضای این شورا شده؛ اعضایی که مخالفت‌شان با رفع فیلتر بارها از تریبون‌های رسمی تکرار شده است. از سوی دیگر برخی فعالان سیاسی و همچنین اعضای شورای‌عالی فضای مجازی مسبب رسیدن وضعیت وعده رفع فیلتر دولت پزشکیان به شرایط کنونی را مصوبه ۳۲ بندی می‌دانند که ۴ دی ماه سال گذشته به تصویب رسید و براساس آن واتس‌اپ و گوگل‌پلی هم رفع فیلتر شد. از این مصوبه که مهر محرمانه هم به آن زده شده اطلاعات دقیقی در دسترس نیست، اما طبق خبرهایی که هم‌زمان با تصویب این مصوبه برخی رسانه‌ها منتشر کردند، مصوبه رفع فیلتر شورای‌عالی فضای مجازی، باعث محدود‌شدن اینترنت و دسترسی به پلتفرم‌های بین‌المللی می‌شود. به عنوان مثال براساس این مصوبه ۳۲ بندی، برای خروج مرحله به مرحله پلتفرم‌ها از فیلترینگ به نکاتی اشاره شده که همگی از سند ملی شبکه ملی اطلاعات استخراج شده است. در‌واقع شورا در شرایطی به رفع فیلتر از دو پلتفرم اجازه داد که برای نمونه بسته حمایتی تبلیغاتی به مبلغ ۵۰ میلیارد تومان به پیام‌رسان‌های داخلی اعطا شود، اینترنت طبقاتی بیش از گذشته پیگیری شود یا با فیلتر‌شکن‌ها مقابله جدی صورت بگیرد. از سوی دیگر طبق آنچه از جزئیات این مصوبه به رسانه‌ها درز کرد، قرار است یوتیوب از طریق درگاه‌های حکمرانی‌پذیر در دسترس قرار بگیرد یا قرار است رفع فیلتر از تلگرام بعد از مذاکره مشروط یا ارائه تلگرام از طریق سکوهای داخلی در صورت عدم توافق اتفاق بیفتد. محمد سرافراز، عضو شورای عالی فضای مجازی در گفت‌وگو با «شرق» با اشاره به مصوبه ۳۲‌بندی سال گذشته که به گفته او به «اصطلاح تصویب شد»، بیان کرد که همین مصوبه سنگ‌بنایی شده تا رفع فیلتر به طور کامل اتفاق نیفتد: «نحوه تصویب آن مصوبه ایراد داشت. در آخر جلسه، بعد از دلخوری‌ها، آن را به رأی گذاشتند و اکثریت رأی دادند، اما بندهای مهم و متعددش نه خوانده شد نه جداگانه رأی‌گیری شد. حالا همه به همان مصوبه استناد می‌کنند». او ادامه می‌دهد: «در آن ۳۲ بند، درباره پلتفرم‌های داخلی، تبلیغات، سخت‌گیری برای پلتفرم‌های خارجی صحبت شده، اما شرط آزادسازی پلتفرم‌های خارجی مانند یوتیوب و تلگرام «حاکمیت‌پذیری» این پلتفرم‌هاست. معلوم است که در شرایط عادی این پلتفرم‌ها چنین شرطی را نمی‌پذیرند، مگر اینکه تعریف حاکمیت‌پذیری تغییر کند که بعید می‌دانم». سرافراز می‌گوید: «با این روال و با استناد به همان مصوبه، خیلی بعید است پلتفرم دیگری آزاد شود، مگر اینکه اتفاقی خارج از این چارچوب بیفتد». بنا بر اظهارات او این مصوبه را خود دولت پذیرفته و در کمیته‌ها مطرح و سپس به جلسه آورده شد. بنابراین دولت نمی‌تواند خودش را کاملا جدا بداند: «من همان موقع گفتم روش رفع فیلتر گام‌به‌گام درست نیست. اگر قرار است مضرات فیلترینگ برطرف شود، باید یکباره آزاد شود». این مصوبه که حالا بسیاری از جمله اعضای شورای عالی فضای مجازی به آن منتقدند از سوی وزارت ارتباطات تهیه و به صحن شورای عالی فضای مجازی رسیده است. سرافراز یادآور شد: «قبل از تصویب مصوبه، خیلی‌ها پیش‌بینی می‌کردند که اگر رئیس‌جمهور به این روش تن دهد، فقط گام اول اجرا می‌شود و بقیه گام‌ها به تعویق می‌افتد؛ اتفاقی که افتاد. چون بعد از آن دولت درگیر مسائل مختلف شد و دیگر سراغ مراحل بعدی نرفت». محمد سرافراز در پاسخ به «شرق» درباره مخالفت‌ سرسخت برخی اعضای شورای عالی فضای مجازی با رفع فیلتر پلتفرم‌ها توضیح می‌دهد: «دلیل قطعی را نمی‌دانم، ولی فکر می‌کنم فرمان این است که نباید این اتفاق بیفتد. از قبل چنین بوده و تصور می‌کنند فرمانی وجود دارد». به گفته او، برخی از اعضای شورای عالی ممکن است با ذی‌نفعان حوزه فیلترینگ ارتباط داشته باشند.

او در ادامه با اشاره به مضرات فیلترینگ می‌گوید: «ضررهای فیلترینگ باقی مانده و منافع رفع آن هم به دست نیامده. وقتی فقط واتس‌اپ آزاد می‌شود، ضررش چه بوده؟ الان حدود ۸۰ درصد کاربران اینترنت، به‌ویژه نوجوانان، از فیلترشکن استفاده می‌کنند. اگر ضرری هست، به خاطر همین است: آسیب به کودکان و نوجوانان، هزینه مالی خرید VPN و خطرات امنیتی و هک. هیچ‌کدام از این مشکلات با آزادشدن تنها یک اپلیکیشن حل نشده است». به گفته سرافراز، روند فعلی شورای عالی فضای مجازی در زمینه رفع فیلتر «در بن‌بست تصمیم‌گیری» قرار گرفته و بعید است بدون تغییر در رویکردها، اقدام تازه‌ای برای رفع فیلترینگ انجام شود. او تأکید می‌کند که همان‌طور که خیلی از تصمیم‌‌گیری‌ها در جلسه سران سه قوه گرفته می‌شود، در این مورد هم رئیس‌جمهوری می‌تواند رفع فیلتر را از همین طریق پیگیری کند.

۱۱ ماه پس از برداشتن گام اول رفع فیلتر و هزار وعده تکراری، پروژه «رفع فیلتر گام‌به‌گام» بیش از آنکه برنامه‌ای ملی باشد، شبیه یک طنز سیاسی شده است؛ طنزی که هر بار با عبارات همیشگی «در حال بررسی است» و «دولت پای وعده خود ایستاده» بازگو می‌شود. کاربران ایرانی اما روزبه‌روز بیشتر به فیلترشکن‌ها وابسته می‌شوند و آنچه قرار بود نشانه اعتماد دولت به مردم باشد، حالا به نمادی از ناتوانی دولت در اعمال تصمیم واقعی بدل شده؛ ساختاری که خود دولت آن را ایجاد و تقویت کرده است. در چنین شرایطی، دیگر پرسش اصلی کاربران این نیست که «کی رفع فیلتر می‌شود»، بلکه این است که «اصلا چه کسی واقعا تصمیم می‌گیرد؟».