نگهبان دریا

محمدرضا برازجانی

چشمان نافذی دارد؛ با شال رنگی که به سبک خاص دریانوردان و ناخدایان بوشهری دور سر خود می‌پیچد و این ترکیب به او هیبت یک مرد دریا را بیشتر می‌دهد. امواج کلامش، شرجی و گرمای وجود دریادلان بوشهری را به مخاطب هدیه می‌دهد و لولوی سخنانش نه‌تنها زیور هر مجلس و محفلی است که شهد خاطراتش از دریا و سخاوت بی‌انتهای پروردگار، کام همنشینانش را شیرین می‌کند.

او از دریچه ذهن خلاقش، سوار بر امواج خلیج‌فارس آدم را پرت می‌کند به آن طرف تاریخ؛ آنجا که قرن‌هاست نام خلیج‌فارس با دریانوردان پارسی گره خورده. صحبت از ناخدا عبدالرسول غریبی است که صیادی فقط شغل آبا و اجدادی او نیست. هرجا پاتوقی باشد شمع محفل دریانوردان و گرگوربافان است. اگر بساط نیمه‌خوانی در تالار وحدت تهران باشد او محور این جمع‌خوانی دریانوردان سن‌و‌سال‌دار بوشهری است که جمع تماشاچیان را به وجد می‌آورد و اگر هم دورهمی و گعده عصرانه ماهیگیران جفره و چهارمحل لب ساحل و کنار اسکله باشد این ناخدای گرم و صمیمی است که گرداگردش پیر و جوان نشسته تا همچون ناخدایی دنیادیده و مصیبت دریا کشیده، سکان صحبت را به‌دست گیرد.

حالا پنجمین اثر صیاد و نویسنده بوشهری به تازگی روانه بازار کتاب شده است‎؛ کتاب «فرهنگ واژگان و اصطلاحات دریایی و دریانوردی» که حدود 2دهه از ناخدا عبدالرسول غریبی برای تحقیق و گردآوری زمان گرفته و در 334صفحه توسط انتشارات شروع منتشر شده است.  از این نویسنده و هنرمند بوشهری پیش از این آثاری مثل جفره ماهینی، قهوه‌خانه ساحلی، جمو و جلو منتشر شده بود، اما این بار او سراغ واژه‌هایی رفته که دیگر بین دریانوردان و صیادان هم‌استانی و سایر نقاط ساحلی جنوب کشور کاربردی ندارد.

با او درباره ویژگی‌های اثر تازه‌اش به گفت‌وگو نشسته‌ایم که در ادامه می‌خوانید.

چرا برای اثر جدیدتان در حوزه دریا رفتید سراغ واژگان و اصطلاحات دریایی؟
یکی از دغدغه‌ها و نگرانی‌های من این بود که کشورهای همجوار و حوزه خلیج‌فارس تمام تلاش و سعی‌شان را می‌کنند که برای خود تاریخ دست و پا کنند.

از سوی دیگر ما هم کم‌کاری کرده‌ایم و آنطور که باید و شاید نتوانسته‌ایم در نگهداری و حفظ فرهنگ غنی دریایی خود بکوشیم. افزون بر این هندی‌ها معتقدند که ایرانی‌ها از تاریخ دیرینه‌ای برخوردار بودند، اما چون ملاح‌ها و دریانوردان ایرانی، ملا و کاتب نبودند در کتابت و ثبت و ضبط تاریخ دریانوردی و فرهنگ آن غفلت و کوتاهی کردند. برای همین احساس وظیفه کردم تا به گردآوری فرهنگ اصطلاحات و واژگان جاشویی و ملاحی بپردازم.

برای این کتاب چه منابعی در اختیار داشتید و چگونه آن را جمع‌آوری کردید؟
از اواخر سال 1370شروع به جمع‌آوری اطلاعات مورد نیاز از مراجع و منابع شفاهی و چهره به چهره کردم. حتی به مناطق دوردست از ساحل بوشهر یعنی سواحل هرمزگان و سیستان و بلوچستان که دریانوردان و ملاحانش، سفرهای طولانی به دیگر نقاط جهان مثل زنگبار در کارنامه داشتند، سفر کردم. در این مدت تمام لغات، واژه‌ها و اصطلاحات رایج و تخصصی را که مورد استفاده دریا و دریانوردی از قدیم تا الان بود فهرست‌برداری کردم.
در این مسیر از تجارب و دانش بسیاری از فعالان صنعت دریایی کشور بهره‌برداری کردم که خیلی از این افراد الان در قید حیات نیستند. امیدوارم این اثر بتواند در حفظ میراث ناملموس منطقه نقش‌آفرین باشد.

دامنه لغات و اصطلاحاتی که در این کتاب آمده منحصر به دریانوردی کنونی است یا از گذشته هم یادی شده؟
ممکن است اصطلاحاتی که در کتاب آمده الان به واسطه تغییر ساختار شناورها و به کارگیری تجهیزات جدید و نوین دیگر کاربردی نداشته و به نوعی به فراموشی سپرده شده باشند؛ مثل کشتی‌های بادبانی که نسل آنها دیگر وجود ندارد؛ بنابراین لغتنامه ناشی از آن هم دیگر بین صیادان و دریانوردان فعلی جایگاهی ندارد و شاید اصلا آشنایی با آنها وجود نداشته باشد که فقدان کاربرد این لغات به نوعی در این کتاب جبران شده است.

این کتاب غیراز لغات چه روایتی از زندگی مردم در دریا دارد؟
البته تنها اصطلاحات و واژه‌ها نیست که در این اثر جدید به آن پرداخته شده، بلکه صحبت از تجربه‌هایی است که پشت این ابزار و لغات خوابیده و به قیمت عمر انسان‌هایی تمام ‌شده که روزگار خوشی و ناخوشی آنها را از نوجوانی تا پیری پیوند داده است. این واژه‌ها و کاربردش تماما ایرانی و فارسی است و اگر نخواهیم این میراث نیاکان و گذشتگان را حفظ کنیم به آنها کم‌لطفی کرده‌ایم. افزون بر این کاربرد آنها فقط در فضای دریا و صیادی نیست و رگه‌های قوی و ملموسی از این لغتنامه در زندگی روزمره ما بوشهری‌ها مثل بازار، ورزش، فرهنگ و هنر هنوز هم رواج دارد که نشان اصالت، تعمیق و پیوند دیرینه این منظومه با جامعه است.

این کتاب جز نگاه تاریخی و میراثی برای چه افرادی می‌تواند مفید باشد؟
این کتاب می‌تواند مرجعی برای علاقه‌مندان، پژوهشگران، دانشجویان و جویندگان دانش باشد. لذا تقاضا دارم دستگاه‌هایی مثل بنادر و دریانوردی و سایرسازمان‌ها در خرید و توزیع این کتاب در کتابخانه‌های تخصصی و عمومی استان همکاری و همیاری داشته باشند.  البته نباید از این موضوع مهم غفلت کنیم میراثی که اکنون به‌دست ما رسیده تاریخ بسیار طولانی و پر از زجر و زحمتی داشته و به همین راحتی به‌دست نیامده؛ بنابراین با تمام توان باید در نگهداری و مراقبت از آن بکوشیم. سنت هیچ‌وقت مانع مدرنیته نبوده است. شناورهای چوبی و یا قایق‎های بادبانی ریشه در اصالت و هویت ایرانی و ساحل‎نشینان دارد و نباید از این ظرفیت بی‌نظیر و انحصاری ایران محروم باشیم. این ظرفیت هم در رونق اقتصادی بندرنشینان نقش دارد هم در توسعه صنعت توریسم و گردشگری. این بخشنامه جدید که از فعالیت شناورهای چوبی در سطح دریا ممانعت می‌کند باید ابطال شود تا این میراث چندهزارساله نفسی به راحتی بکشد.
منبع: روزنامه همشهری