از اسفند ماه 1391 که ترجمه، زبدۀ تفسیر علمی و ادبی آیت‌الله حسینی دشتی با شمارگان سه‌هزار جلد وارد دنیای نشر گردید، بیش از دوازده سال می‌گذرد. این ترجمه در سال 1395 با شمارگان دوهزار جلد تجدید چاپ گردید و در سال 1396 چشمانِ قرآن‌پژوهانِ فرهیخته به تفسیر انوار روشنایی یافت.
آیت‌الله حسینی دشتی روحانی آگاه، متعهد و مردم داری که تقریباً هجده سال در نجف اشرف و در محضر اساتید معروف مانند مرحوم مدرّس افغانی، مرحوم شیخ مجتبی لنکرانی، مرحوم سید اسدالله مدنی (شهید محراب) و استاد الفقهاء حضرت آیت‌الله العظمی خوئی کسب فیض نمود.
اوّلین اثر وی شرح البهجه المرضیه سیوطی و دیگر شرح حاشیه ملا عبدالله در منطق است که تاکنون ده‌ها بار در ایران و لبنان منتشر شده است. کتاب معارف و معاریف با هدف در دسترس عموم گذاشتن معارف اهل بیت (ع) با زبانی ساده و شکل امروزی در طی بیش از دو دهه تلاش تدوین گردیده و به چاپ پنجم رسیده است.
ایشان نه خود را آیت حق می داند و نه حجت اسلام. اما برای آنان که می شناسندش هم حجت مسلمانی است و هم روشن ترین آیت حق. او از قرآن می گوید و حدیث، از اسلام ثقلین. تعالیم دین را بیشتر «جوهر روحانی» می داند تا «جنجال جسمانی».
برای قرآن «نقش تعیینی» قائل است، تا «نقش تزیینی» و گلایه دارد که چرا از ماندن کتاب خدا بروی زمین ناراحت می شویم، اما کمترین توجهی به برنامه های بر زمین ماندۀ قرآن نمی کنیم. چرا قرآن را در شب های قدر بر سر می نهیم، اما در صحنۀ زندگی بر زمین می گذاریم.
ایشان از خوانندۀ قرآن می‌خواهد که با خواندن یک صفحه حداقل مطلب مربوطه را دریابد و بقیۀ فرصت کوتاه عمر را صرف قرآن‌رفتاری کند، تا قرآن عقل خفته را بیدار، چراغ اندیشه را فروزان و نیروی فکری انسان را فعال نماید، زیرا به گفته اقبال:
گر تو می خواهی مسلمان زیستن
نیست ممکن جز به قرآن زیستن
آشنایی کامل و تسلط این مفسر قرآن به زبان‌های پارسی و عربی، انس بیش از هفتاد سال با آیات، احادیث و تاریخ اسلام، صفای باطنی و اخلاص باعث گردیده تا به قول حکیم سنایی برای ایشان «عروس حضرت قرآن نقاب براندازد»؛ چون‌که «دارالملک ایمان ایشان را ز غوغا مجرد دیده» است.
در زیر به برخی ویژگی‌های منحصر به فرد این تفسیر به اختصار اشاره می‌شود، باشد که قرآن‌دوستان از میوه‌های بسیار این باغستان همیشه پرثمر و گل‌های رنگارنگ این گلستان همیشه سبز در زندگی بهره گیرند. چرا که:
گر می دوهزار رطل می‌پیمایی
تا می نخوری نباشدت شیدایی
1– تفسیر عقلی و کاربردی با توجه به نیازهای انسان و مسائل روز: مفسر دقیق و نکته‌سنج تفسیر انوار نیازهای انسان امروزین را به خوبی شناخته و با راه‌حل‌های قرآنی دیگران را به زیست قرآنی دعوت می نماید.
الف- تفسیر آیه 34 سوره نمل: این آیات از آیات سیاسی قرآن است که خداوند در قالب داستان نقل می‌کند بدین مضمون که ملکة با فراست، کشور و ملت تحت سلطه را امانت می‌خواند، چنان‌که کشوردار حق ندارد سیاستی در پیش گیرد که کشور به تباهی و فقر دچار شود یا عزیزان کشور به علت فقر و جز آن ذلیل شوند. مصلحت آن است که با سلطان مذاکره کنم، همان کار را کرد و کشور را نجات داد.
ب- تفسیر آیه 125 سوره نحل: با توجه به اینکه دین امری اعتقادی است و باید به گونه‌ای عرضه شود که مورد قبول مخاطب قرار گیرد و آن را بپذیرد و بدان دل ببندد، چنان‌که غذا به گونه‌ای عرضه شود که حسّ بویایی و حسّ چشایی پذیرای آن باشد. بر این اساس باید دین اسلام حکیمانه و بر طبق بصیرت و در افق مهر و محبت به مردم عرضه شود و در غیر این صورت، مردمان جذب دین نمی‌شوند و دعوت و تبلیغ، بیهوده خواهد بود.
ج- تفسیر آیه 108سوره یوسف: … این دینِ آیین منطق و دلیل است و کسی که مردم را به این می‌خواند انتظار ندارد چشم‌بسته سخنش را بپذیرند، اگر تشخیص دادند این مکتب زندگی‌ساز است: سیاست، اجتماع، شئون خانواده، امنیت عمومی و همۀ ابعاد زندگی را سامان می‌بخشد، آن را بپذیرند و گر نه «لا اکراه فی الدین»؛ شأن این دین والاتر از آن است که اجبار و اکراهی در آن راه یابد.
د- تفسیر آیه 30 سوره بقره: یادآور شو زمانی که خدایت آزادی بیان را به بشر اجتماعی سرشت به‌عنوان حقی از حقوق و نیازی از نیازهای اولیه به پیشاپیش آفرینش قانون نهاد و…
هـ- تفسیر آیه 6 سورۀ توبه: … رفتارتان به گونه‌ای نباشد که دیگران را از قرآن فاصله دهد و باعث نفرت آنها از قرآن و محتوای آن شود. چنان‌که می دانیم قرآن آمده که جامعۀ انسانی را با یکدیگر پیوند محبت بخشد…
2– آشنایی کامل با دو زبان و تسلط بر ادبیات پارسی و عربی:
الف- تفسیر آیه 23 سوره آل عمران: مفسر ارجمند «الم تر» را «زهی تعجب» ترجمه می‌نماید و در تفسیر بیان می‌دارد «الم تر» در علم ادب از الفاظ تعجیب است، یعنی مخاطب را به شگفتی خواندن؛ ازاین‌رو، ترجمه صحیح همان است که آوردیم.
ب- تفسیر آیۀ 2 سورۀ قدر: این آیه بر مبنای قاعدۀ ادبی نحوی است که واژۀ ترکیبی «ما افعل» که اسم منصوبی به دنبال داشته باشد، مانند «ما ادراک» و «ما اکرمک» فعل تعجّب است، اگر مخاطب پیغمبر (ص) باشد، یعنی چه نیک می‌دانی یا چه نیک گرامی هستی!
ج- تفسیر آیۀ 46 سورۀ شعراء: گفتند ما به خدای کائنات ایمان آوردیم. این حالت ساحران حاصل یقین و فناء فی الله است که با چنان حالتی از هیچ چیزی جز خدا نمی‌هراسند. موحّد چه در پای ریزی زرش/ چه شمشیر هندی نهی بر سر/ امید و هراسش نباشد ز کس/ بر این است بنیاد توحید و بس
3- نوآوری‌های بسیار در تفسیر: استاد ارجمند تفسیر و اخلاق، نوآوری‌ها و نکات بدیعی در تفسیر آیات به کار برده‌اند، که برای نمونه به چند مورد اشاره می‌شود:
الف- تفسیر آیۀ 105 سورۀ مائده: اگر شما مسلمانان به دینتان عمل کنید، دینتان دین توحید و بصیرت… بیشتر آیات قرآن دین اخلاق و رحمت…، دین تشکّل و وحدت…، دین احترام به عقاید دیگران…، دین تولّا و تبرّا…، دینی که با فطری بودنش جلب نظر هر انسانِ آزادۀ عاری از تعصّب کند و با رفتار ضدّ دینی منسوبان به آن مایۀ نفرت دیگران نشود…
ب- تفسیر آیۀ 4 سورۀ بلد: خداوند در این سوره عقل انسان را به مدد او می‌خواند که به او بگوید: اولاً مبادا به غلط بپنداری که بی‌دینی بکنی تا شاد و کامروا باشی، درحالی‌که سختی و ناکامی عامل سازندۀ انسان است و مال و ثروت او را شاد نمی‌سازد. ثانیاً آن قدر انسان ناتوان است که حتی نفس کشیدنش هم در اختیار او نیست. ثالثاً با این نعمت‌های فوق – ارزش چشم و زبان و عقل که از جانب آفریدگارت برخورداری- نشاید او را نافرمان و ناسپاس باشی و پس از اینها خداوند او را به حکمت و فلسفه دین آگاه می‌سازد که حقیقت دین انسانیت و دستگیری دیگران و سپس با اخلاق انسانی ساخت‌وساز روح و روان است و نماز و روزه حفاظ و نگهبان این حقیقت است.
ج- تفسیر آیۀ 55 سورۀ یوسف: اشاره به اینکه کسی باید متصدّی امور مالی یک کشور باشد که به این دو صفت «امین بودن» و «کارآشنایی» موصوف باشد. چرا در ترجمه «به دقت» و «کاملاً» نوشته شد؛ زیرا هر دو صفت «حفیظ و علیم» به صیغۀ مبالغه است. این آیه از آیات سیاسی قرآنِ معجزبیان است، که ضمن آیه‌ای کوتاه ساختار حکومت صالحه را بیان داشته: وجوب پذیرش منصب حاکمیّت بر فرد صالح و دو شرط حتمی حاکم و دولتمرد، که امین بودن و آگاهی داشتن به شیوۀ حکمرانی است؛ چنان‌که سعدی گوید: ندهد هوشمند روشن‌رای/ به فرومایه کارهای خطیر/ بوریاباف اگرچه بافنده است/ نبرندش به کارگاه حریر.
این نوشتار با هدف معرفی تفسیر انوار به مخاطب عام و غیر تخصصی فراهم گردیده است، ازاین‌رو از ارجاع به منبع اصلی و آوردن برخی اصطلاحات خودداری شده است. همچنین در برخی موارد از تعبیرات علامه محمّدرضا حکیمی و استاد محمّد اسفندیاری، در بیان ویژگی‌های عالمان ربّانی کمک گرفته شده است.
علاقه‌مندان می‌توانند برای تهیۀ این تفسیر که در قطع رحلی و به صورت تک‌جلدی و دوجلدی به چاپ رسیده است، به مسجد جامع عطار مراجعه فرمایند.