مهدی طیاری | فعال در حوزه محیط زیست و میراث فرهنگی و گردشگری
شامگاه چهاردهم آبان بخشی از سازه‌های موقت پروژه گردشگری «زیپ‌لاین» در محوطه تاریخی قلعه ریشهر بوشهر توسط گروهی از شهروندان معترض تخریب شد؛ رخدادی که بار دیگر تضاد میان توسعه شتاب‌زده و حفاظت از میراث تاریخی و ملی را به یاد جامعه آورد.
پروژه‌ای که قرار بود نمادی از نشاط شهری و توسعه گردشگری پایدار باشد، به‌دلیل جانمایی نادرست در مجاورت با یکی از کهن‌ترین آثار تاریخی جنوب ایران و نبود نظارت کافی از سوی دستگاه‌های مسئول، به بحرانی فرهنگی و اجتماعی تبدیل شد.
قلعه ریشهر در میان نخستین های ثبت آثار ملی
محوطه باستانی ریشهر، با پیشینه‌ای بیش از هزاران سال، یکی از مهم‌ترین سکونتگاه‌های تاریخی در حاشیه خلیج فارس است. این مکان در دوران ساسانی با نام ریو اردشیر (Riv Ardashir) شناخته می‌شد و به‌عنوان مرکز فرهنگی، نظامی و تجاری جنوب ایران نقش‌آفرینی می‌کرد.
آثار برجای‌مانده از دوره‌های عیلامی، هخامنشی، ساسانی و اسلامی در این محوطه، بیانگر تداوم تمدنی چشمگیری است که ارزش پژوهشی و جهانی دارد.
این اثر ارزشمند در سال ۱۳۱۰ با شماره ثبت ملی ۱۲، به‌عنوان یکی از نخستین آثار تاریخی استان بوشهر، در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و از همان زمان تحت حفاظت قانونی میراث فرهنگی کشور قرار دارد.
چرا هنوز ثبت جهانی نشده است؟
با وجود اهمیت تاریخی و باستان‌شناسی ریشهر، تاکنون این محوطه در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت نشده است. کارشناسان چند دلیل اصلی را مطرح می‌کنند:
1. نبود مطالعات جامع باستان‌شناسی و طرح ساماندهی حفاظتی؛ بخش‌هایی از محوطه هنوز آزادسازی و مرمت نشده است.
2. دخالت پروژه‌های عمرانی و گردشگری غیرمنطبق با ضوابط میراثی در مجاورت بافت تاریخی.
3. فقدان مدیریت یکپارچه میان شهرداری، اداره میراث فرهنگی و سایر نهادهای استانی.
4. ضعف در مستندسازی و معرفی بین‌المللی این اثر ارزشمند به نهادهای جهانی.
این کاستی‌ها سبب شده‌اند که یکی از کهن‌ترین محوطه‌های خلیج فارس، همچنان از فهرست جهانی یونسکو بازبماند؛ در حالی که ظرفیت علمی، فرهنگی و هویتی آن فراتر از مرزهای ملی است.
خطای مدیریتی؛ قربانی واقعی کیست؟
در میان هیاهوی تخریب و اعتراض، سرمایه گذار پروژه نیز قربانی سوءمدیریت شد.
فارغ از بومی یا غیربومی بودن او، واقعیت این است که پیمانکار با اعتماد به مجوزهای رسمی وارد این پروژه شد، اما در نبود ارزیابی‌های میراثی و زیست‌محیطی، با خسارتی سنگین روبه‌رو گردید.
مقصر اصلی نه مردم‌اند و نه سرمایه‌گذار؛ بلکه نهادهایی هستند که باید پیش از صدور مجوز، اثرات تاریخی، فرهنگی و زیست‌محیطی پروژه‌ها را بررسی می‌کردند.
ضرورت پاسخگویی و جبران خسارت
اکنون زمان آن رسیده است که استانداری بوشهر، شورای شهر، شهرداری بندر بوشهر، اداره کل میراث فرهنگی، سازمان بنادر و دریانوردی و اداره کل حفاظت محیط زیست، به‌صورت شفاف به افکار عمومی پاسخ دهند:
• چگونه چنین پروژه‌ای بدون بررسی علمی و کارشناسی مجوز گرفته است؟
• چه اقداماتی برای جبران خسارت پیمانکار و بازسازی اعتماد عمومی در نظر گرفته شده است؟
جبران خسارت این سرماه گذار تنها یک وظیفه مالی نیست؛ بلکه گامی است برای اصلاح فرآیندهای مدیریتی و بازگرداندن اعتماد مردم به نهادهای رسمی.
صدای شهروندان بوشهری
مردم بوشهر خواهان توسعه‌اند، اما توسعه‌ای پایدار، علمی و همسو با هویت تاریخی استان بوشهر.
قلعه ریشهر تنها یک محوطه باستانی نیست؛ شناسنامه فرهنگی جنوب ایران است. توسعه زمانی ارزشمند است که با احترام به گذشته و دانش امروز همراه باشد، نه با تصمیم‌های شتاب‌زده و فاقد نظارت علمی.
از بحران تا فرصت
حادثه ریشهر می‌تواند آغاز گفت‌وگویی ملی درباره تعادل میان توسعه و میراث فرهنگی باشد.
اگر مدیران استانی با درایت و شفافیت عمل کنند، قلعه ریشهر بار دیگر می‌تواند به نماد همزیستی تاریخ و توسعه پایدار تبدیل شود.
بوشهر، استانی با هویت تاریخی درخشان و ظرفیت‌های بی‌بدیل گردشگری، می‌تواند با بهره‌گیری از خرد جمعی و احترام به میراث خود، الگویی برای توسعه پایدار در سواحل جنوبی ایران باشد.
مدیرکل میراث فرهنگی: مکان اجرای طرح زیپ لاین بوشهر جابجا شود
در همین خصوص، روابط عمومی اداره کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان بوشهر توضیحاتی از قول مدیرکل این اداره پیرامون حواشی پیش آمده درباره پروژه زیپ لاین به رسانه ها از جمله «خلیج فارس» ارسال کرد که در ادامه می خوانید:
می گوید: قلعه تاریخی ریشهر به عنوان یکی از کهن‌ترین آثار تاریخی بندر بوشهر، نماد هویت فرهنگی این شهر است و هرگونه فعالیت عمرانی در محدوده این اثر باید با رعایت کامل ضوابط و مقررات میراث‌فرهنگی انجام شود به همین دلیل طرح زیپ لاین باید در مکان دیگری اجرا شود.
نصرالله ابراهیمی اظهارکرد: شهرداری بندر بوشهر در قالب طرحی پیشنهادی قصد ایجاد زیپ‌لاین در محدوده ریشهر را داشت که پس از درخواست استعلام از اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی، به شهرداری اعلام شد رعایت حریم و ضوابط حفاظتی قلعه تاریخی ریشهر الزامی است و هرگونه اقدام باید با حفظ کامل حریم اثر صورت گیرد.
ابراهیمی با بیان اینکه «تخلیه مصالح در محدوده اثر، خلاف ضوابط میراث‌فرهنگی است» تصریح کرد: با پیگیری‌ها و نامه‌نگاری‌های انجام‌شده با شهرداری بندر بوشهر، بر توقف عملیات اجرایی و بازنگری طرح تأکید شده‌است تا از بروز هرگونه آسیب احتمالی به عرصه و حریم اثر جلوگیری شود.
وی ادامه داد: توصیه این اداره‌کل به شهرداری بندر بوشهر آن است که نسبت به جابه جایی و اجرای طرح زیپ‌لاین در نقطه‌ای دیگر از شهر اقدام کند؛ نقطه‌ای که هم از نظر گردشگری ظرفیت لازم را داشته باشد و هم آسیبی به آثار تاریخی و بافت فرهنگی منطقه وارد نشود.
وی اظهار کرد: دغدغه علاقه‌مندان به تاریخ و فرهنگ استان بوشهر در این زمینه بجا و قابل تقدیر است و تلاش مجموعه میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان بوشهر همواره بر حفاظت از هویت تاریخی و فرهنگی این دیار متمرکز است، زیرا معتقدیم شناسنامه واقعی این استان همین آثار ارزشمندی هستند که از گذشتگان به ما رسیده و حفظ آنها وظیفه‌ای ملی و فرهنگی است.