مشروطه بوشهر به روایت اسناد بریتانیا

امید زاهد | پژوهشگر بنیاد ایران شناسی شعبه بوشهر

در روزگاری که بندر بوشهر یکی از دروازه‌های ورود اندیشه‌های نو به ایران بود، نسیم مشروطه نیز به این بندر رسید و قهوه‌خانه‌ها به کانون‌های گرم گفتگو و خبر تبدیل شدند. صدای خواندن روزنامه، نقل شایعات و بحث‌های داغ سیاسی در این مکان‌ها، افکار عمومی را شکل می‌داد و روح مشروطه‌خواهی را زنده نگه می‌داشت.

با وجود آن‌که روزنامه طلوع به سردبیری عبدالحمید‌خان متین‌السلطنه ـ نخستین روزنامه فکاهی ایران پیش از مشروطه ـ در بندر بوشهر تنها در شش یا هفت شماره منتشر و سپس توقیف شد، و سردبیر آن نیز در دفتر کارش به دست اعضای «کمیته مجازات» به قتل رسید، انتشار کاریکاتور، اعلامیه و شب‌نامه‌ها در جریان مشروطه همچنان ادامه یافت.

در بندر بوشهر، قهوه‌خانه‌ها از مراکز مهم تبادل اخبار و اطلاعات در عصر مشروطه بودند. خواندن روزنامه‌ها و بازگو کردن اخبار در این مکان‌ها، تأثیر چشمگیری بر شکل‌گیری و جهت‌گیری افکار عمومی داشت.

گزارش‌های موجود در اسناد بریتانیا، که به کوشش نمایندگی سیاسی بریتانیا مقیم خلیج فارس و بندر بوشهر گردآوری شده، تصویری روشن از این تحولات ارائه می‌دهد. این گزارش‌ها از سوی بنیاد ایران‌شناسی شعبه بوشهر در قالب کتابی با عنوان “مشروطیت جنوب ایران به روایت بالیوز بریتانیا” با ترجمه ماندگار استاد حسن زنگنه منتشر شده است. این مجموعه، حاوی نکات مهمی درباره رخدادهای مشروطه در قهوه‌خانه‌های بندر بوشهر و نقش آن‌ها در فضای سیاسی و اجتماعی آن روزگار است.

اسناد به‌جامانده نشان می‌دهد که چگونه قهوه‌خانه‌های بندر بوشهر سنگرهای کوچک اعتراض و آزادی‌خواهی بودند. این گزارش‌ها با جزئیات، حال و هوای آن روزها را روایت می‌کنند؛ روزهایی که در آن، یک کاریکاتور یا یک اعلامیه، می‌توانست موجی از گفتگو و هیجان سیاسی در شهر برپا کند.

چنانچه نصب یک کاریکاتور در شهر بوشهر که نخستین بار در مجلهٔ انگلیسی Punch در تابستان ۱۹۰۸ منتشر شد، موجب گسترش ناآرامی ها در شهر گردید.

گفتنی است این مجله در دورهٔ انقلاب مشروطهٔ ایران (۱۹۰۶–۱۹۱۱) فعال بود و کاریکاتورهای سیاسی‌اش در سراسر جهان از جمله ایران دست‌به‌دست می‌شد.

اگر بخواهیم رویدادهای بوشهر را در بستر کلی انقلاب مشروطه بررسی کنیم، می‌بینیم که این شهر با وجود فاصلهٔ جغرافیایی از پایتخت، در فضای سیاسی کشور حضوری فعال داشت و بسیاری از الگوهای رفتاری شهرهای بزرگ‌تر را تکرار می‌کرد.

همانند تهران، تبریز و اصفهان، قهوه‌خانه‌ها و بازار در بندر بوشهر به محل نصب شب‌نامه‌ها و اعلامیه‌های سیاسی تبدیل شد. این مکان‌ها نه فقط محل گردهمایی مردم، بلکه رسانهٔ غیررسمی جنبش مشروطه خواهی بودند. تشکیل انجمن محلی در بوشهر و واکنش تند مخالفان به اساسنامهٔ آن، یادآور منازعات مشابه انجمن‌های ایالتی در تهران و تبریز است که بر سر حدود اختیارات و مشروعیتشان بحث‌های داغی وجود داشت.

همچنین، بندر بوشهر همبستگی خود را با مراکز مقاومت مانند تبریز نشان داد؛ دعوت به جمع‌آوری کمک مالی برای مجاهدان و خودداری از پرداخت مالیات، همان روشی بود که در شهرهایی چون رشت و اصفهان نیز برای فشار به حکومت مرکزی به کار گرفته شد.

رقابت‌های شخصی و اقتصادی در بوشهر نقش پررنگی داشت. نزاع میان حاج عبدالرسول (رئیس التجار) و حاج سیدمحمدرضا کازرونی که با ابزار اتهام اخلال‌گری و دخالت پلیس همراه شد، نمونه‌ای از پیوند منافع تجاری و کشمکش سیاسی است. چنین پدیده‌ای در شهرهای تبریز و رشت نیز دیده می‌شد، اما در بندر بوشهر به دلیل موقعیت بندری و نقش تجارت خارجی، حساس‌تر بود.

تفاوت مهم بندر بوشهر با مراکز اصلی مشروطه در شدت خشونت و شیوهٔ مبارزه بود. در حالی که تبریز شاهد جنگ شهری، محاصره و مقاومت مسلحانه بود، در بندر بوشهر درگیری‌ها بیشتر در سطح تهدید، تبعید و نبرد تبلیغاتی باقی ماند. همچنین، بندر بوشهر به دلیل موقعیت ژئوپلیتیکی‌اش، بیش از دیگر شهرها تحت تأثیر روابط خارجی بود. همچنین استفاده از کاریکاتور مجلهٔ انگلیسی پانچ برای تمسخر شاه، نشان می‌دهد که جریان مشروطه‌خواهی در بوشهر پیوند مستقیم‌تری با فضای رسانه‌ای و دیپلماتیک بین‌المللی داشت.

در مجموع، بندر بوشهر در انقلاب مشروطه نقش یک حلقهٔ ارتباطی و پیام‌رسان را ایفا کرد. این شهر بیش از آنکه میدان نبرد مسلحانه باشد، عرصهٔ جنگ روانی و رسانه‌ای علیه استبداد بود، و به‌واسطهٔ بندر بودن، پلی میان مشروطه‌خواهان داخلی و جهان بیرون محسوب می‌شد.

گزارش های بریتانیا:

بوشهر – ۱۳ تا ۲۰ ژانویه ۱۹۰۷

بامداد روز هفدهم، اعلامیه‌هایی بر سردر قهوه‌خانه‌ها و دیگر اماکن نصب شد که در آن، رفتار «علم‌الهُدی» و برخی دیگر از روحانیون تقبیح شده بود. حکمران، بلافاصله پس از اطلاع، دستور جمع‌آوری این اعلامیه‌ها را صادر کرد.

بوشهر – ۲۱ تا ۳۰ ژانویه ۱۹۰۷

ر روز ۳۰ ژانویه، شعارها و اعلامیه‌هایی بر درِ دفتر حاج عبدالرسول، قهوه‌خانه‌ها و مکان‌های دیگر نصب گردید. روز بعد (۳۱ ژانویه)، نامه‌ای تهدیدآمیز به دفتر او انداخته شد که هشدار می‌داد در صورت ادامه برگزاری جلسات انجمن محلی در منزلش، کشته خواهد شد.

در این نامه همچنین اساسنامهٔ انجمن محلی «نامتعارف» خوانده شده بود و تأکید می‌کرد که مردم – به دلیل محرومیت از آزادی رأی – آن را به رسمیت نخواهند شناخت.

نویسندگان نامه افزوده بودند که در حال مکاتبه با تهران هستند. پس از این رویداد، انجمن محلی فوراً در منزل «صدرالاسلام» تشکیل جلسه داد. گزارش‌ها حاکی است که کارگزار – که تا ورود حکمران جدید وظایف حکمرانی را بر عهده داشت – پس از اطلاع از این نامه، مکاتبه‌ای شدیداللحن برای سید مرتضی ارسال کرد.

بوشهر – ۳ مارس ۱۹۰۷
در هفته گذشته، پلیس محلی با شرایطی نگران‌کننده مواجه بود. علت اصلی، توطئه‌ای علیه حاج عبدالرسول – نمایندهٔ تجار و بانک ملی – بود که به‌وسیلهٔ رقیبش، حاج سید محمدرضا، و با همکاری سردبیر روزنامهٔ مظفری، سازمان‌دهی شده بود. روز ۲۴ همان ماه، «علی‌آقا» – از نزدیکان حاج عبدالرسول – به دستور حکمران دستگیر، فلک و سپس از بوشهر تبعید شد. اتهام او، اخلال‌گری، تهدید در ملأعام در قهوه‌خانه و ایجاد آشوب عنوان شد.

بوشهر – ۱۲ مه ۱۹۰۷
روز هشتم این ماه، در یکی از قهوه‌خانه‌ها، اعلامیه‌ای اهانت‌آمیز علیه علم‌الهُدی، سید مرتضی اهرمی و هوادارنشان توزیع شد. گمان می‌رود این اعلامیه توسط طرفداران امام جمعه و به‌عنوان واکنشی به اقدامات مخالفانش منتشر شده باشد. پیش‌بینی می‌شد این اقدام، پیامدهای نامطلوبی در پی داشته باشد.

بوشهر – ۸ نوامبر ۱۹۰۸
دو شب پیش، شعارنوشته‌هایی در بازار و قهوه‌خانه‌ها نصب شد که از مردم می‌خواست برای انقلابیون تبریز کمک مالی گردآوری کرده و از پرداخت مالیات به دولت ایران خودداری کنند. این نوشته‌ها جمع‌آوری و به حکمران تحویل داده شد.

بوشهر – پس از کودتای محمدعلی شاه (۱۹۰۸)
براساس گزارش‌های بالیوز بریتانیا، پس از کودتای محمدعلی شاه و گسترش ناآرامی‌ها در سراسر کشور، نسخه‌هایی از تلگراف علمای نجف در محکومیت کودتا در چند خیابان بوشهر نصب شد. همچنین یک نسخه از کاریکاتور مجلهٔ پانچ (Punch) که شاه را در حال بستن مجلس نشان می‌داد، در شهر آویخته شده بود.

بنابراین بندر بوشهر در مشروطه صحنهٔ درگیری‌هایی بود که بیشتر در سطح تبلیغاتی و روانی جریان داشت، با تأثیرپذیری از روابط تجاری و نفوذ خارجی!

این تفاوتی آشکار با تبریز (میدان جنگ مسلحانه) یا تهران (کشمکش مستقیم با حکومت مرکزی) دارد. با این حال، بندر بوشهر هم مثل شهرهای بزرگ‌تر بخشی از شبکه همبستگی مشروطه‌خواهان بود و از ابزارهای مشابه — به‌ویژه قهوه‌خانه به‌عنوان رسانه سیاسی — استفاده می‌کرد.