برگ برنده ایران در عصر پساماشه

خلیج فارس:شورای امنیت سازمان ملل جمعه‌شب برای دومین بار در نشستی حساس درباره قطعنامه پیشنهادی روسیه و چین با هدف تعویق شش‌ماهه بازگشت تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران رأی‌گیری کرد؛ قطعنامه‌ای که مانند نشست اول، در نهایت با ۴ رأی موافق، ۹ رأی مخالف و ۲ رأی ممتنع تصویب نشد و عملا فرآیند فعال‌سازی سازوکار موسوم به «ماشه» را قطعی کرد.

به گزارش«خلیج فارس» به نقل از اعتماد، در حالی که تهران تلاش داشت با ارائه پیشنهادهایی، ازجمله فراهم کردن دسترسی «فوری» بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به تأسیسات نطنز، حسن نیت و تعهدش به دیپلماسی را ثابت کرده و مسیر تصویب قطعنامه روسیه را هموار سازد، اما مخالفت اروپا مانع از شکل‌گیری توافق تازه شد. به ادعای رسانه‌های غربی، پیشنهاد تهران می‌توانست حتی قبل از برگزاری رأی‌گیری عملیاتی شود، اما بی‌اعتمادی عمیق میان طرفین اجازه نداد. بازگشت تحریم‌ها در شرایطی رقم خورد که سید عباس عراقچی، وزیر امور خارجه کشورمان، ساعاتی پیش از جلسه شورای امنیت تأکید کرد که اقدام سه کشور اروپایی در فعال‌سازی اسنپ‌بک نه از مبنای حقوقی برخوردار است و نه از وجاهت سیاسی.

او همچنین هشدار داد که توافق تازه‌ای که میان تهران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در قاهره برای همکاری در شرایط جدید حاصل شده، در صورت اجرای مکانیزم ماشه از بین خواهد رفت. عراقچی یادآور شد که امریکا در سال ۲۰۱۸ با خروج یک‌جانبه از برجام قطعنامه ۲۲۳۱ را نقض کرد و اروپا نیز با تبعیت از تحریم‌های غیرقانونی واشنگتن، تعهدات خود را زیر پا گذاشت. با این همه هشدار وزرای خارجه ایران به غرب بالاخص تروییکای اروپایی بی‌نتیجه ماند، چرا که به ادعای گروهی از ناظران پرونده هسته‌ای ایران جنبه حقوقی‌اش را از دست داده و سرنوشت آن منوط به انگیزه‌های سیاسی بازیگرانی شده بود که از دیپلماسی می‌گفتند اما بدان پایبند نماندند.

از همین رو ایران در ساعات پایانی پیش از بازگشت قطعی تحریم‌ها، فراخوانی برای بازگشت سفرای خود از سه کشور اروپایی صادر کرد؛ اقدامی که به گفته ناظران نشان‌دهنده تصاعد بحران دیپلماتیک میان تهران و دولت‌های غربی است. از سوی دیگر، بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نیز اعلام کردند که بازرسی‌ها در ایران از سر گرفته شده و حتی پیش از بازگشت تحریم‌ها، بررسی دومین سایت هسته‌ای سالم ایران در جریان بوده است. تحلیلگران بر این باورند که باوجود تشدید تنش‌ها، مسیر همکاری‌های فنی میان تهران و نهاد پادمانی هنوز به‌طور کامل مسدود نشده است.

چرا که مسعود پزشکیان، رییس‌جمهور کشورمان، پیش از بازگشت از نیویورک، در گفت‌وگویی تصریح کرد که تهران قصد خروج از پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (ان‌پی‌تی) را ندارد؛ پیامی که ناظران آن را بیش از هر چیز تلاشی برای جلوگیری از انزوای سیاسی و حقوقی ایران ارزیابی می‌کنند. در همین راستا، روزنامه «اعتماد»  با هدف ارزیابی سناریوهای پیش رو در عصر تحریم و پساماشه با محسن پاک‌آیین، سفیر اسبق ایران در باکو، و ابوالقاسم دلفی، سفیر پیشین ایران در پاریس، گفت‌وگو کرده است. پاک‌آیین در گفت‌وگوی اختصاصی خود با «اعتماد» ضمن اشاره به اینکه که باوجود فعال شدن اسنپ‌بک و بازگشت تحریم‌ها، ایران می‌تواند با دیپلماسی فعال، همکاری با شرکای بین‌المللی‌اش را ادامه بدهد، تاکید کرد: حفظ یکپارچگی و اجماع داخلی، اثر تحریم‌ها را کاهش خواهد داد و مسیر توسعه برنامه صلح‌آمیز هسته‌ای و اقتصادی هموار خواهد شد. دلفی نیز در گفت‌وگو با «اعتماد» ضمن تاکید بر اینکه فعال‌سازی اسنپ‌بک و بازگشت تحریم‌ها برای ایران پیامدهای منفی دارد، همزمان بر این باور است که اما هنوز مسیر دیپلماسی باز است و فرصت برای مذاکره و به تأخیر انداختن یا تمدید تحریم‌ها وجود دارد.

مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید. 
ایران قادر است با تکیه بر دیپلماسی فعال و هم‌صدایی با چین، روسیه  و دیگر متحدانش آثار منفی تحریم‌ها  را  خنثی کند
محسن پاک‌آیین، سفیر اسبق ایران در باکو، در پاسخ به پرسش «اعتماد» درباره سناریوهای احتمالی در عصر پساماشه با اشاره به قطعی شدن مکانیزم اسنپ‌بک در شورای امنیت توضیح داد: واقعیت این است که این اقدام از منظر حقوق بین‌الملل پدیده‌ای استثنایی است و حتی با روح منشور سازمان ملل متناقض است. طبق منشور سازمان ملل، توافق میان قدرت‌های بزرگ باید با اجماع حاصل شود؛ اگر این اجماع برقرار بود، الزامی بودن قطعنامه‌ها برای سایر کشورها هم تضمین می‌شد. اما در شرایط فعلی، به‌ویژه با رد قطعنامه تمدید لغو تحریم‌های سازمان ملل علیه کشورمان که با مخالفت چین و روسیه مواجه شده است، قطعا این سند اعتبار کمی دارد و الزامی بودن اجرای آن برای دیگر کشورها تضعیف می‌شود.

پاک‌آیین ادامه داد: «با این حال، نه تنها درهای دیپلماسی برای ایران همچنان باز است، بلکه باید فعال‌تر هم باشد، البته نه صرفا با هدف تعامل با اروپا و امریکا. واقعیت این است که کم و کیف اجرای اسنپ‌بک ارتباط مستقیمی با تصمیم دیگر کشورهای جهان دارد.» پاک‌آیین همچنین تأکید کرد: ایران باید با شرکای خود مانند چین، روسیه، هند، کشورهای آسه‌آن و آفریقا ارتباطات دیپلماتیک فعال برقرار کرده تا از همراهی جامعه جهانی با محدودیت‌های حاصل از شش قطعنامه بازگشتی جلوگیری شود. او در ادامه تاکید کرد، بازگشت قطعنامه‌ها بیشتر جنبه نمادین دارد و کشورهای بزرگی مثل روسیه و چین به لحاظ عملی با غرب در ارتباط با محدودیت‌ها هم صدا نخواهند شد، چرا که اخیرا منافع ملی کشورها بر هر چیز دیگری ارجحیت دارد.

از همین رو اگر دیگر کشورها احساس کنند منافعشان در اجرای این قطعنامه‌ها علیه ایران تأمین نمی‌شود، تمکین نخواهند کرد. این دیپلمات پیشین کشورمان ادامه داد: نقش دیپلماسی می‌تواند از این پس فعال‌تر باشد و با دستگاه دیپلماسی کشورمان قادر است با ارائه طرح‌هایی تازه همراهی کشورهای جهان با قطعنامه‌های یادشده را متاثر کرده و مسیر را در راستای اهداف کشورمان تغییر بدهد.
از منظری دیگر، عقلانیت حکم می‌کرد که تا لحظات پایانی، فارغ از آگاهی از نیات امریکا و اروپا، دیپلماسی را ترک نکنیم و حتی تا دقیقه نود دیپلمات‌ها تحرکات خود را ادامه بدهند. پاک‌آیین درباره تحریم‌های امریکا و اروپا گفت: باید پذیرفت که تحریم‌های امریکا اثرگذارتر از تحریم‌های سازمان ملل هستند و محدود کردن برنامه‌های هسته‌ای ایران توسط شش قطعنامه قبلی بیشتر جنبه تسلیحاتی و هسته‌ای داشت. دیپلماسی باید همچنان در مسیر مقابله با این اقدامات فعال و مبتکرانه عمل کند. مثلا تهران باید از دو قطبی ایجاد شده در صف اعضای شورای امنیت نهایت بهره‌برداری را داشته باشد، چون قطعنامه‌های شش‌گانه بازگشتی در زمان خود با اجماع کامل تصویب شدند. اما اخیرا روسیه و چین بر اساس منافع خود و ارتباطات نزدیکی که با ایران دارند، در مقابل سه کشور دیگر ایستادند. ما هم باید از طریق دیپلماسی این وضعیت را حفظ کنیم و در مسیر منافع خودمان حرکت کنیم.

سفیر اسبق کشورمان در باکو درباره سناریوهای احتمالی واکنش ایران به بازگشت تحریم‌ها گفت: احتمالا یکی از سناریوهای عملی، عدم همکاری ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی خواهد بود. به گفته او، در تفاهمی که میان تهران و نهاد پادمانی به میزبانی قاهره برقرار شد، قرار بود همکاری ایران با آژانس در صورت فعال شدن مکانیسم ماشه پایان یابد. طبیعتا با بازگشت تحریم‌ها، اطلاعاتی از تاسیسات هسته‌ای کشور در اختیار این نهاد قرار نخواهیم داد و نظارت‌ها بر مکان‌های فعال صلح‌آمیز را نمی‌پذیریم. این موضوع از دید اروپا، امریکا و رژیم صهیونیستی که به‌شدت دنبال اطلاعات هسته‌ای ایران هستند، ناکامی محسوب خواهد شد، چرا که این اطلاعات برای اقدامات خصمانه علیه کشورمان استفاده می‌شد.

به گفته پاک‌آیین، با این همه، به نظر می‌رسد متضرران اصلی بازگشت تحریم‌ها اروپا و امریکا خواهند بود. در زمان تصویب برجام، ایران محدودیت غنی‌سازی تا ۳.۶۷ درصد را پذیرفت و اگر دونالد ترامپ در سال ۲۰۱۸ از برجام خارج نشده بود، ایران غنی‌سازی ۶۰ درصدی را اجرایی نمی‌کرد.از منظری دیگر باید یادآور شد که اروپایی‌ها نیز به تعهدات‌شان عمل نکردند و غنی‌سازی به ۶۰ درصد رسید. بنابراین، وقتی طرف مقابل مواضعی خصمانه اتخاذ می‌کند، ایران بی‌اعتنا به آنها، در مسیر توسعه صنعتی و علمی با شتاب پیش رفته و می‌رود و از منظر تهران نگرانی‌های طرف مقابل ملاک تصمیم‌گیری نخواهد بود. پاک‌آیین درباره نقش روسیه و چین در دوران پساماشه نیز خاطرنشان کرد: همکاری روسیه و چین با ایران براساس منافع ملی خودشان است و نه صرفا دوستی با تهران. تا زمانی که منافع ملی آنها با حمایت از ایران گره خورده باشد، همراهی خواهند کرد. در دیپلماسی، دوستی و دشمنی معنا ندارد؛ فقط منافع ملی تعیین‌کننده است.

چین بزرگ‌ترین شریک اقتصادی ایران است و روسیه هم تقریبا همین وضعیت را دارد. برخی کشورها، از جمله هند، اخیرا واردات نفت از ایران را از سر گرفته‌اند و ایران ظرفیت‌های نفتی و تجاری بالایی دارد که نمی‌توان نادیده گرفت. این دیپلمات پیشین کشورمان در ادامه به «اعتماد» گفت: به همین دلیل معتقدم روس‌ها، چینی‌ها و برخی کشورهای دیگر که با ایران همکاری داشتند، کماکان مراودات خود با ایران را ادامه خواهند داد، شاید حتی در ابعادی وسیع‌تر. البته ممکن است به دلیل فشارهای سازمان ملل، اطلاع‌رسانی درباره همکاری‌ها محدود شود.

یکی از وظایف دیپلماسی و دیپلمات‌ها این است که منافعی برای کشورهای دیگر تعریف کنند تا آنها هم ترغیب شوند با ایران همکاری کنند. با این حال به دلیل بازگشت تحریم‌ها شرایط تجارت سخت‌تر خواهد شد، اما از این مرحله سخت هم عبور خواهیم کرد. مدیریت تحریم‌ها دشوار است اما غیرممکن نیست. پیش‌تر هم عبور کردیم، امروز هم عبور خواهیم کرد. پاک‌آیین در پایان خاطرنشان کرد: در نهایت، در مقطع فعلی، یکپارچگی میان سلایق مختلف داخلی که ارتباط مستقیم با انسجام ملی دارد، باید بیش از پیش تقویت شود. باید از ایجاد دو قطبی‌های کاذب و درگیری‌های لفظی میان جناح‌ها پرهیز شود. تلاش‌ها باید بر اتکا  به ظرفیت‌های درونی و حمایت از دیپلماسی فعال متمرکز باشد تا امید در میان مردم حفظ شود و همه بتوانند با  هم همکاری کنند تا از این مرحله حساس عبور کنیم .
بازگشت  تحریم‌ها به معنای  به بن‌بست رسیدن دیپلماسی  نیست

ابوالقاسم دلفی، سفیر پیشین کشورمان در پاریس، در پاسخ به پرسش «اعتماد» درباره رویکرد اروپا در عصر تحریم و پساماشه گفت: عدم پذیرش تمدید قطعنامه ۲۲۳۱ در شورای امنیت که به ابتکار چین و روسیه برای بار دوم رأی نیاورد، قابل پیش‌بینی بود و دقیقا با همان آرای نشست اول رد شد. اروپایی‌ها و به‌ویژه امریکایی‌ها به‌طور جدی دنبال فعال‌سازی مکانیسم اسنپ‌بک و بازگشت تحریم‌ها بودند، بنابراین پیش‌بینی عدم تصویب این قطعنامه کاملا قابل انتظار بود. دو عضو دائم شورای امنیت، یعنی روسیه و چین، احتمالا می‌دانستند که قطعنامه بار دیگر تصویب نخواهد شد.

به همین دلیل، به‌رغم تلاش‌های مضاعف دستگاه سیاست خارجی، بازگشت تحریم‌های سازمان ملل علیه کشورمان بسیار ناخوشایند بود. به باور دلفی موضوع دوم این است که اروپایی‌ها از مدت‌ها قبل، یعنی حدود یک یا دو ماه پیش، سه خواسته خود را مشخص کردند و اعلام کردند که در صورت تحقق این سه شرط، اسنپ‌بک را فعال نخواهند کرد. با این حال، ایران تا دقایق پایانی، تمام ابتکارها و پیشنهادهای خود را براساس خطوط قرمز کشورمان ارائه کرد اما مورد پذیرش طرف غربی قرار نگرفت. آمدن بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به ایران، که ساعاتی پیش از نشست شورای امنیت رسانه‌ای شد، پیش‌تر یکی از شروط اروپا بود. با این حال چنان‌که در جلسات شورای امنیت شاهد بودیم، نماینده فرانسه اساسا از این موضوع مطلع نبود که بازرسان آژانس به ایران آمده‌اند.

این دیپلمات پیشین کشورمان در ادامه خاطرنشان کرد: در همین راستا، تفاهمنامه قاهره که میان آقای عراقچی و رافائل گروسی، مدیرکل آژانس، امضا شد، باید سریع‌تر اجرا می‌شد. تفاهمنامه‌ای که به تأیید دو طرف و شورای عالی امنیت ملی کشورمان رسید، می‌توانست مبنای مناسبی برای همکاری باشد. اگر بازرسان آژانس یک هفته زودتر به تهران آمده بودند و بررسی‌های خود را انجام می‌دادند، شاید شرایط کاملا متفاوت بود.

این دیپلمات پیشین در ادامه خاطرنشان کرد همکاری با آژانس، یکی از خواسته‌های اروپا و امریکا بود که دیر محقق شد، چرا که اروپایی‌ها با فعال‌سازی مکانیسم ماشه به دنبال افزایش فشار و گرفتن امتیازات بیشتر بودند. سفیر اسبق کشورمان در پاریس همچنین تاکید کرد: اکنون هم با وجود شرایط دشوار، هنوز امکان استفاده از دیپلماسی وجود دارد. اگرچه تحریم‌های سازمان ملل بازگشته است، این به معنای بسته شدن کامل درها به‌روی ایران نیست. اروپایی‌ها همچنان به گفت‌وگو و مذاکره علاقه‌مند هستند و این فرصت می‌تواند زمینه‌ای برای تمدید قطعنامه ۲۲۳۱ و برجام فراهم کند، البته مشروط بر اینکه ایران بتواند مطالبات طرف‌های اروپایی را که در چارچوب توانایی‌های کشور قابل اجرا هستند، برآورده کند.

دلفی در ادامه گفت‌وگویش خاطرنشان کرد: نباید در شرایط دشوار اقتصادی، وارد لجبازی با اروپا شویم یا تمام تقصیرات را بر دوش آنها بگذاریم. اروپا نیز به دلیل بحران اوکراین در شرایط سختی به سر می‌برد و می‌خواهد مشکلات خود با ایران را حداقل موقتا مسکوت بگذارد تا به موضوعات مهم‌تر خود بپردازد. به گفته این دیپلمات پیشین، این فرصت هنوز وجود دارد، مشروط بر اینکه با عقلانیت و در راستای منافع ملی، و با دوری از تنش و تحریم بیشتر، روابط خود با اروپا را بازتعریف کنیم. در این صورت، می‌توان در ماه‌های پیش‌رو مذاکراتی آغاز کرد تا بازگشت قطعی تحریم‌ها به تعویق بیفتد و از مسیر دیپلماسی، آن را متوقف یا تمدید کرد. مقامات فرانسه و مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا نیز اعلام کرده‌اند که مسیر دیپلماسی همچنان باز است.

دلفی گفت: فعال‌سازی اسنپ‌بک و بازگشت تحریم‌های تعلیق‌شده بر اساس برجام برای ایران پیامدهای مناسبی در سطح بین‌المللی نخواهد داشت و کشور را در شرایط دشواری قرار خواهد داد. این وضعیت دیپلماسی را متوقف نمی‌کند اما مذاکرات را پیچیده‌تر خواهد کرد. با این حال نباید تصور کرد که اگر اسنپ‌بک به‌طور کامل فعال شود، دیگر هیچ راهی برای مذاکره و تمدید باقی  نمانده است.